سرفصل هایی از حركت سیاسی امام سجادعلیه السلام در نهضت كربلا

در این مقاله, مرحله دوم از نهضت كربلا كه دوره پیام رسانی و تثبیت ارزش های نهضت, به رهبری امام سجاد علیه السلام می باشد, مورد بررسی قرار گرفته است

در این مقاله، مرحله دوم از نهضت كربلا كه دوره پیام‏رسانی و تثبیت ارزش‏های نهضت، به رهبری امام سجاد علیه السلام می‏باشد، مورد بررسی قرار گرفته است. نویسنده، انتقاد شدید از موضع فریبكاران كوفی، مبارزه با حاكمان اموی، افشاگری چهره بنی‏امیه، بیداری افكار عمومی و معرفی اهل‏بیت عصمت و طهارت را از جمله سرفصل‏های تلاش سیاسی امام سجاد علیه السلام در نهضت عاشورا می‏داند. و با اشاره به راهبرد سیاسی امام علیه السلام در زنده ‏نگه ‏داشتن یاد و خاطره شهیدان كربلا، برانگیختن نهضت‏های خونخواهی حسینی پس از قیام را یكی از دستاوردهای تلاش آن حضرت می‏شمارد.

● پیش درآمد

امام علی ‏بن‏الحسین علیه السلام، مشهور به زین‏العابدین و سجاد، بنا به نقل مشهور در سال ۳۸ هجری در مدینه به دنیا آمد.[۱] در هنگام حادثه كربلا ۲۲ یا ۲۳ سال سن داشته و بنا به نظریه بیشتر دانشمندان اسلامی از برادر شهیدش حضرت علی‏اكبر، كوچك‏تر بوده است.[۲]

حیات اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و علمی امام سجاد علیه السلام از زوایای گوناگون قابل بررسی است. یكی از ابعاد زندگی امام سجاد علیه السلام همراهی او در قیام كربلا و پیام‌رسانی آن نهضت بزرگ است. این نوشته تنها از همین زاویه به زندگی امام ساجدان نگریسته و به مرور صحنه‏های حضور و نقش سیاسی آن حضرت در حادثه كربلا پرداخته است.

امام زین‏ العابدین علیه السلام در زمانی رسالت دشوار خود را آغاز كرد كه تنها سه تن پیرو واقعی داشت. ایشان حركت جهاد فرهنگی و پرورش شخصیت‏ها را در دستور كار خود قرار داد و با یك حركت عمیق و دامنه‏دار به ایفای نقش پیشوایی خود پرداخت. این رویكرد امام سجاد علیه السلام زمینه ساز انقلاب فرهنگی امام باقر و امام صادق علیهم السلام گشت. از این رو برخی از نویسندگان، آن حضرت را «باعث الاسلام من جدید» نامیدند.

● نهضت ماندگار

قیام بزرگ عاشورا ماندگارترین نهضت اسلامی است كه در محرم سال ۶۱ قمری روی داده است. این نهضت دارای دو مرحله بود. برهه نخست، آفرینش و شكل‏گیری و جهاد و جانبازی و دفاع از كرامت اسلامی و دعوت به اقامه عدل و احیای دین محمدی و سنت و سیره نبوی و علوی بوده كه به رهبری امام حسین علیه السلام از نیمه ماه رجب سال ۶۰ هجری آغاز و در دهم محرم سال ۶۱ هجری به فرجام رسید. مرحله دوم، دوره پیام رسانی و تثبیت ارزش‌های نهضت و عرصه جهاد فرهنگی و تبیین آرمان‏های آن قیام مقدس بود كه به رهبری امام علی‏بن‏الحسین علیه السلام تداوم یافت.

امامت شیعه و رهبری نهضت كربلا در عصری به امام سجاد علیه السلام منتهی گشت كه او به همراه نزدیك‏ترین افراد خاندان علی علیه السلام به اسارت می‏رفتند. آل علی علیه السلام آماج تیرهای ستم و تهمت و افترائات سیاستمداران بنی‏امیه قرار داشتند، ارزش‌های دینی دستخوش تحریف و تغییر امویان قرار گرفته، روحیه شجاعت و حمیت اسلامی و باورهای دینی مردم سست، احكام دینی بازیچه نالایقان اموی شده، خرافه‌گری رواج یافته، روحیه شهامت و شهادت طلبی در زیر شلاق و شكنجه و ارعاب امویان محو گشته بود. سخت‏گیری‏های بی‏حد و حصر، مصادره اموال و تخریب خانه‏های آل‏هاشم، محروم ساختن آنها از امتیازات جامعه اسلامی، جلوگیری مردم از هر گونه ارتباط با خاندان وحی و به انزوا كشاندن امام معصوم علیه السلام از مهم‏ترین سیاست‏های حاكمان اموی در مبارزه با اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام بوده است.[۳]

امام زین‏العابدین علیه السلام در چنین عصر و جوی رسالت دشوار خود را آغاز كرد. در صورتی كه تنها سه تن پیرو واقعی داشت.[۴] ایشان حركت جهاد فرهنگی و پرورش شخصیت‏ها را در دستور كار خود قرار داد و با یك حركت عمیق و دامنه‏دار به ایفای نقش پیشوایی خود پرداخت. این رویكرد امام سجاد علیه السلام زمینه ساز انقلاب فرهنگی امام باقر و امام صادق علیهم السلام گشت. از این رو برخی از نویسندگان، آن حضرت را «باعث الاسلام من جدید» نامیدند.[۵]

● شاهد واقعه

در زمینه حضور امام سجاد علیه السلام در نهضت حسینی جای تردیدی نیست. اما از صحنه‏های اجتماعی و سیاسی امام سجاد علیه السلام در برهه آغازین نهضت، آگاهی‏های زیادی از تاریخ به دست نمی‏آید، یعنی از نیمه رجب، نقطه آغاز نهضت كربلا تا شب دهم محرم، آخرین شب حیات امام حسین علیه السلام هیچ‏گونه گزارشی در منابع تاریخی به چشم نمی‏خورد؛ آنچه كه هست از این تاریخ به بعد است.[۶]

اولین صحنه گزارش شده حیات اجتماعی و سیاسی امام زین‏العابدین علیه السلام در قیام حسینی، مربوط به شب عاشوراست. او خود می‏گوید:

"شامگاه شب عاشورا، پدرم یاران خود را به نزد خویش فراخواند. من در حالی كه بیمار بودم، خدمت پدر رفتم تا گفتار او را بشنوم. پدرم فرمود: خدا را ستایش می‏كنم و در تمام خوشی و ناخوشی او را سپاس می‏گویم... من یارانی بهتر و با وفاتر از اصحاب خود سراغ ندارم و اهل بیتی فرمانبردارتر و به صله‏رحم پای‏بندتر از اهل‏بیتم نمی‏شناسم. خداوند شما را جزای نیك عنایت كند. من می‏دانم كه فردا كار ما با اینان به جنگ خواهد انجامید. من به شما اجازه می‏دهم و بیعت خود را از شما برمی‏دارم تا از سیاهی شب برای پیمودن راه و دور شدن از محل خطر استفاده كنید و هر یك از شما دست یك تن از اهل‏بیت مرا بگیرید و در شهرها پراكنده شوید تا خداوند فرج خویش را برایتان مقرر دارد. این مردم تنها مرا می‏خواهند و چون بر من دست یابند با شما كاری ندارند." [۷]

امام علی‏بن‏الحسین علیه السلام در آن شب كه بیمار نیز بود، شب غریبی را سپری می‏كرد و با چشمان خویش عظمت روح حسین‏بن‏علیعلیه السلام و شهامت و وفاداری اصحاب را می دید و خود را برای روزهای واپسین آماده می‏ساخت.

در صحنه ای دیگر از آن شب می‏خوانیم كه امام سجاد علیه السلام می‏فرماید:

«شبی كه بامداد آن پدرم كشته شد، من بیمار بودم و عمه‏ام زینب پرستار من بود. پدرم در حالی كه این بیت‏ها را زمزمه می‏كرد نزد من آمد:

یا دهر افٍّ لك من خلیل كَمْ لَكَ فی الاشراق و الأَصیل

من طالبٍ و صاحبٍ قتیل و الدّهر لایقَنُع بالبدیل

و انّما الأمر الی الجلیل و كلُّ حیٍّ سالكُ سبیل[۸]

من مقصود پدرم را از خواندن این بیت‏ها دریافتم و بغض گلویم را گرفت اما گریه خود را باز داشتم و دانستم كه مصیبت فرود آمده است».[۹]

از نكات مهم خطبه امام این است كه امام سجاد علیه السلام خود و پدر و خاندانش را فرزندان پیامبر اسلام(ص) نامید، در حالی كه امویان می‏كوشیدند آنها را از ذریه علی علیه السلام دانسته و اجازه ندهند آنها خود را ذریه پیامبر بنامند.

● رزم زین‏العابدین در میدان كربلا

تقریباً همه مورخان بر این باورند كه امام سجاد علیه السلام در صحنه كربلا بیمار بود و این بیماری نیز حكمت و مصلحت الهی برای امت اسلام بوده تا در سایه آن وجود حجت خداوند در زمین حفظ شود و امر خلافت و وصایت رسول(ص) تداوم یابد. و به همین دلیل در میدان رزم كربلا حضور نیافت.[۱۰]

او تنها مرد بازمانده از خاندان حسین علیه السلام بود كه از كربلا زنده بازگشت تا پرچم‏دار هدایت امت باشد. ولی در برخی از منابع از جهاد و مبارزه امام در میدان كربلا و مجروحیت ‏و جانبازی آن حضرت سخن به میان آمده است. فضیل‏ بن ‏زبیر اسدی كوفی، از یاران امام محمد باقرعلیه السلام و امام جعفر صادق علیه السلام در كتاب خود «تسمیهٔ من قتل من اهل بیته و شیعته»[۱۱] می‏نویسد:

«كان علی‏ بن‏الحسین علیه السلام علیلاً و ارتثّ یومئذٍ و قد حضر بعض القتال، فدفع الله عنه و اخذ مع‏النساء».[۱۲]

امام علی ‏بن‏الحسین علیه السلام در حالی كه بیمار بود در برهه‏ای از جنگ كربلا حضور یافت و به مبارزه پرداخت تا مجروح شد و پیكر مجروح وی را از معركه بیرون آوردند. آنگاه خداوند شر دشمن را از وی بازداشت و به همراه زنان به اسیری برده شد.

لغت شناسان می‏گویند واژه «ارتث» بدان معنا است كه شخصی در میدان رزم جنگید و سپس مجروح شد و بر زمین افتاد و در حالی كه جان داشت او را از معركه بیرون بردند.[۱۳]

● پس از واقعه

حادثه خونین كربلا، عصر روز عاشورا با شهادت امام حسین علیه السلام و اصحابش پایان پذیرفت و بخش دوم نهضت حسینی به رهبری امام علی‏بن‏الحسین علیه السلام آغاز شد. حال وظیفه امام سجاد علیه السلام بود كه آرمان كربلائیان را در لباس جهاد اسارت و در قالب جدال و مواعظ احسن به گوش همگان برساند. و مردمان مقهور سیاست جهالت پروری امویان را به اسلام راستین، اسلام محمد و علی علیهماالسلام و اسلام قرآن رهنمون گردد.

●مسؤولیت سترگ پیام‏رسانی

وقایع و وظایف عاشورا بر شانه‏های امام ساجدان و عارفان سنگینی می‏كرد. او می‏بایست در عصر نومیدی از پیروزی حركت مسلحانه، به روش دیگر به بیان مسأله رهبری و امامت، لزوم شناخت امام عادل و نشانه‏های امام عدل و نشانه‏های رهبران فاسد و ستم پیشه بپردازد. و مردم غافل و به جهل واداشته را به وظایف شان در برابر رهبر عادل و همت برای اصلاح جامعه بیدار سازد. تفكر اصیل اسلامی را برای جامعه تبیین نماید تا امید به ایجاد حكومت اسلامی توسط خاندان وحی را در دل همگان احیا سازد. از سوی دیگر او خود شاهد واقعه كربلا بود و همت گمارد، تا یاد و خاطره حماسه‏سازان عاشورا را در نهاد جامعه اسلامی بارور سازد. دشمن نیز این نكته را دریافته بود كه مركز اصلی انقلاب‏ها و مبارزات عدالت‏خواهانه مردم، ولایت و امامت است. هدف قطعنامه عبیدالله ‏بن ‏زیاد كه نوشته بود: «مردی از خاندان حسین علیه السلام را زنده مگذارید»روشن بود.[۱۴] حتی نوشته‏اند عبیدالله برای دستگیری و تحویل امام زین‏العابدین و تحویل او به مأموران پسر زیاد، جایزه قرار داد.[۱۵]

حمید بن ‏مسلم، گزارش نویس حادثه كربلا می‏گوید: لشكریان به سراغ علی ‏بن ‏الحسین ‏رفتند، او بیمار افتاده بود. شمر خواست او را بكشد، چون ابن‏زیاد دستور داده بود تا تمامی مردان خاندان حسین علیه السلام كشته شوند. من مانع شدم و گفتم سبحان الله! شما كودك و بیمار را می‏كشید؟ در این هنگام عمر بن ‏سعد رسید و گفت این بیمار را آسیب نرسانید.[۱۶]

"یُریدونَ لِیُطفؤا نور اللهِ بأفواهِهِم و الله متُّم نوره و لوكره الكافرون"؛[۱۷] می‏خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش كنند و حال آن كه خدا - گرچه كافران را ناخوش آید - نور خود را كامل خواهد گردانید.

پی نوشت ها:

۱- الارشاد، ج ۲، ص ۱۳۸/ الطبقات، ج ۵، ص ۲۲۱/ اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۶۲۸.

۲- قاموس الرجال، ج ۷، ص ۴۲۰/ الطبقات، ج ۵، ص ۲۱۱/ اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۶۲۹ و ۶۳۵/ سیر اعلام النبلاء، ج ۴، ص ۴۸۷/ امالی شیخ مفید امام سجاد علیه السلام را بزرگتر از علی شهید دانسته است. (الارشاد، ج ۲، ص ۱۳۵).

۳- نك: دراسات و بحوث فی التاریخ و الاسلام، ج ۱، ص ۷۷.

۴- همان، ص ۹۰.

۵- همان، ص ۷۷.

۶- زندگانی علی ‏بن ‏الحسین، شهیدی، ص ۴۹.

۷- الارشاد، ج ۲، ص ۹۱/ سیدنا زین ‏العابدین، ص ۵۲/ اعیان الشیعه، ج ۱،ص ۶۳۵/ الكامل، ج ۴، ص ۵۷ .

۸- بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۱/ اعیان الشیعه، ج ۱ ص ۶۰۱.

۹- اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۶۰۰ .

۱۰- الطبقات، ج ۵، ص ۲۲۱/ البدایهٔ و النهایه، ج ۹، ص ۱۰۹/ سیراعلام النبلا، ج ۴، ص ۳۸۶/ تذكرهٔ الخواص، ص ۳۲۴/ اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۶۳۵.

۱۱- سید محمد رضا حسینی جلالی در كتاب جهاد الامام السجاد علیه السلام پس از نقل فضیل ‏بن ‏زبیر اسدی می‏نویسد: این كتاب به تحقیق مجله تراثنا در موسسه آل‏البیت لاحیاء التراث در سال ۱۴۰۶ قمری انتشار یافت. همچنین گفتنی است كه این اثر پیش از این در ضمن كتاب امالی خمسیه مرشد بالله و حدائق الوردیه محلی، انتشار یافته بود. (جهاد الامام السجاد علیه السلام، ص ۵۱).

۱۲- جهاد الامام السجاد علیه السلام، ص ۵۰ .

۱۳- القاموس المحیط، فیروز آبادی، ج ۱، ص ۲۲۷/ النهایه، ابن‏اثیر، ج ۲، ص ۱۹۵.

۱۴- نفس المهموم، ص ۲۷۹.

۱۵- زندگانی علی‏ بن ‏الحسین، ۵۲ به نقل از انساب الاشراف، ج ۳، ص ۲۰۷ .

۱۶- تاریخ طبری، ج ۴، ص ۳۴۷/ الكامل، ج ۴، ص ۷۹/ مقتل الحسین، خوارزمی، ج ۲، ص ۳۸/ اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۶۳۶/ الطبقات، ج ۵، ص ۲۱۲ و ۲۲۱/ منتهی‏الامال، ج ۱، ص ۷۳۳.

۱۷- سوره صف، آیه ۸ .

۱۸- بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۱۱۲/ اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۶۱۳/ حیاهٔ الامام زین‏ العابدین، ص ۱۶۷ – ۱۶۸/

نفس المهموم، ص ۲۱۷.

۱۹- مقتل الحسین، خوارزمی، ج ۲، ص ۴۲/ اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۶۱۴/ الارشاد، ج ۲، ص ۱۱۶/ بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۱۱۷/ سیدنا زین ‏العابدین، ص ۲۱/ حیاهٔ الامام زین ‏العابدین، ص ۱۶۹/ زندگانی علی ‏بن ‏الحسین، ص ۵۲.

۲۰- سیره پیشوایان، ص ۲۰۸.

۲۱- بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۱۴۵.

۲۲- سوره شوری، آیه ۲۳.

۲۳- سوره اسراء، آیه ۲۶.

۲۴- سوره انفال، آیه ۴۱.

۲۵- سوره احزاب، آیه ۳۳.

۲۶- مقتل الحسین، خوارزمی، ج ۲، ص ۶۱/ حیات فكری و سیاسی امامان شیعه، ص ۲۷۸/ حیاهٔ الامام زین ‏العابدین، ص ۱۷۲/ اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۶۱۵/ بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۱۲۹.

۲۷- منتهی الامال، ج ۱، ص ۷۹۱/ بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۱۳۰/ الكامل، ج ۴، ص ۸۶/ مقتل الحسین، خوارزمی، ج ۲، ص ۶۲.

۲۸- سوره حدید، آیه ۲۲ - ۲۳.

۲۹- تاریخ طبری، ج ۴، ص ۳۵۲ – ۳۵۵/ الكامل، ج ۴، ص ۸۶ – ۸۷/ بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۱۳۲ – ۱۳۶/

مقتل الحسین، خوارزمی، ج ۲، ص ۶۳/ اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۶۱۶/ سیره پیشوایان، ص ۱۹۸.

۳۰- بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۱۳۷/ مقتل الحسین، خوارزمی، ج ۲، ص ۶۹/ زندگانی علی‏ بن ‏الحسین، ص ۷۴/ حیاهٔ الامام زین ‏العابدین، ص ۱۷۴/ اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۶۱۷.

۳۱- الكامل، ج ۴، ص ۱۸۷.

۳۲- بحارالانوار، ج ۴۶، ص ۱۱۰.

۳۳- اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۶۳۶.

۳۴- سیر اعلام النبلاء، ج ۴، ص ۳۹۱/ در مكتب پیشوای ساجدان، ص ۲۳۰.

---