مروری بر قراردادهای نفتی

یکی از بزرگ ترین دغدغه های کارگزاران دولت و کارشناسان در سال های گذشته, «جلب سرمایه گذاری خارجی» است اگر چه ماهیت, ابعاد و کیفیت این مسئله همچنان پیچیده و مبهم باقی مانده, اما تنها بخش یا مهم ترین زیربخش اقتصاد ملی که تاکنون توانسته در این زمینه فعالیت کند, بخش بالا دستی صنعت نفت و گاز بوده است

یکی از بزرگ ترین دغدغه های کارگزاران دولت و کارشناسان در سال های گذشته، «جلب سرمایه گذاری خارجی» است. اگر چه ماهیت، ابعاد و کیفیت این مسئله همچنان پیچیده و مبهم باقی مانده، اما تنها بخش یا مهم ترین زیربخش اقتصاد ملی که تاکنون توانسته در این زمینه فعالیت کند، بخش بالا دستی صنعت نفت و گاز بوده است.

در یک تقسیم بندی کلی، قراردادها را به سه گروه تفکیک می کنند:

- قراردادهای بهره مالکانه و مالیات بر درآمد یا به تعبیر جدید آن موافقت نامه های امتیازی؛

- قراردادهای مشارکت در تولید که در زمره سیستم های قراردادی هستند و می توان قراردادهای مشارکت در سود را نیز گونه دیگری از آن به شمار آورد؛

- قراردادهای خرید خدمت که به عنوان قراردادهای خدماتی شناخته می شوند و زیر مجموعه سیستم های قراردادی هستند.

●قرارداد امتیازی

قراردادهای امتیازی از جمله ابتدایی ترین قراردادهای نفتی هستند که در آنها دولت یعنی مالک، مخزن یا میدان را به شرکتی واگذار می کند و شرکت مورد نظر باید عملیات اکتشاف، توسعه، بهره برداری وبازاریابی محصولات آن میدان را به عهده گیرد و در آنها سرمایه گذاری کند و هزینه ها را بپذیرد. در قبال آن باید به مالک مخزن تا هنگامی که منبع را در اختیار دارد، تا پایان دوره قرارداد حق مالکانه و یا حق الارض پرداخت کند. همچنین شرکت پیمانکار ملزم به پرداخت درصدی از درآمد خالص به عنوان مالیات است. در قراردادهای امتیازی، شرکت ها از مقررات ارزی معاف هستند و می توانند از همه تأسیسات و اراضی دولتی بهره برند. در این نوع قرارداد، شرکت در تمام عملیات و مخازن نفت و گاز تا پایان دوره، مالکیت کامل دارد و در صورتی که اکتشاف با موفقیت همراه نشود، قرارداد امتیازی ۶-۵ سال اعتبار دارد، ولی اگر میدان نفت و گاز کشف شود، قرارداد به طور تقریبی معادل عمر میدان یعنی ۲۵ تا۴۰ سال اعتبار خواهد داشت. قراردادهای امتیازی نخستین بار در ونزوئلا اجرا شدند و نخستین قرارداد امتیازی در خاور میانه، «قرارداد شرکت نفت دارسی و ایران»، در سال ۱۹۰۱ است. عربستان نیز در سال ۱۹۵۰ از این سیستم استفاده کرد که در آن دولت نیمی از منافع خالص را به عنوان مالیات دریافت می کرد.در سال های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ همزمان با ملی شدن نفت در بیشتر کشورهای نفت خیز، تغییراتی در قراردادهای امتیازی ایجاد شد. در قراردادهای امتیازی اولیه نظیر دارسی و قرارداد شرکت نفت ایران و انگلیس، دامنه منطقه امتیازی و نوع امتیاز بسیار گسترده تر و عایدی دولت به ۱۶ درصد از درآمد نفت محدود بود، ولی در قراردادهای امتیازی حاضر در بخش انگلیسی دریای شمال، به نقل از وزیر نفت انگلیس ۳۵ درصد از درآمد میدان به عنوان مالیات به کشور صاحب نفت پرداخت می شود.در حال حاضر در ۱۲۰ کشور جهان از قراردادهای امتیازی استفاده می شود که البته این گونه قراردادها به شکل های دیگری نیز از قبیل اعطای اجازه بهره برداری، اعطای پروانه بهره برداری و اجاره نیز به کار می روند و نسبت به گذشته، در سهم بندی منافع، تغییرات قابل ملاحظه ای دارند.در گذشته اعطای امتیاز به دولت ها برای مدت طولانی مانند ۱۰۰-۵۰ سال صورت می گرفت و دارنده امتیاز، کنترل کامل توسعه و تولید نفت منطقه تا یک میلیون کیلومتر مربع را عهده دار بود، اما امروزه مناطق امتیازی محدود هستند و مدت زمان اکتشاف به کمتر از ۱۰ سال کاهش یافته و سقف زمان تولید از مناطق کشف شده ۳۰ تا ۴۰ سال است.قراردادهای امتیازی جدید، انعطاف پذیری بیشتری در تقسیم منافع طرفین قرارداد دارند. برای مثال، اگر قیمت افزایش یابد، تدابیری اندیشیده شده تا منافع میزبان نیز افزایش یابد. در قراردادهای جدید، کشور میزبان می تواند از طریق شرکت ملی نفت در قرارداد امتیازی مشارکت داشته باشد و درنتیجه بر عملیات اکتشاف، توسعه، تولید، بازاریابی و درآمد حاکمیت کند. با گذشت زمان کشورهای عمده نفت خیز موفق شدند در چارچوب سازمان اوپک شرایط بهتری را از شرکت های نفتی بین المللی به دست آورند، زیرا با تشکیل اوپک و ملی شدن صنعت نفت در کشورها، قدرت دولت های کشورهای صاحب نفت افزایش یافت و در نتیجه توانستند در انعقاد قراردادها به منافع بیشتری دست یابند.

●قراردادهای مشارکت در تولید

قراردادهای مشارکت در تولید در طول دهه ۱۹۶۰ رواج یافتند و بسیاری از کشورهای نفت خیز از آن پس از این گونه قراردادها استفاده کردند. در قراردادهای مشارکت در تولید، نفت و گاز تولید شده میان دولت و شرکت سرمایه گذار تقسیم می شود. مالک منبع، دولت است و به طور معمول، مدیریت عملیات را شرکت ملی نفت به عهده دارد و به این طریق با شرکت سرمایه گذار در ارتباط است.شرکت پیمانکار نیز متعهد به پرداخت مالیات و در برخی موارد پرداخت حق مالکانه است. در این گونه قراردادها، مشارکت دولت و آموزش نیروی انسانی تأیید شده است.در قراردادهای مشارکت در تولید، شرکت برای دولت کار می کند و در سود و زیان حاصل از تغییرات قیمت و هزینه، همچنین ریسک موجود سهیم است. مدیریت عملیات به صورت مشترک از سوی شرکت طرف قرارداد و دولت صورت می گیرد و شرکت ملزم به پرداخت هزینه های عملیاتی مانند اکتشاف و توسعه است.شکل های دیگر قراردادهای مشارکتی عبارتند از: قراردادهای مشارکت در سود و مشارکت در سرمایه گذاری. در قراردادهای مشارکت در سود، یک یا چند شرکت سرمایه گذار در هزینه های عملیاتی سهیم می شوند و در پایان به جای سهم بندی تولید، سودحسابداری حاصل از فروش میان شرکت تقسیم می شود.در قراردادهای مشارکت در سرمایه گذاری نیز کشور صاحب نفت و شرکت عامل، در سود و ریسک سهیم می شوند. این گونه قراردادها، قراردادهای اجرایی برای عملیات هستند که میان شرکت های سهیم در پروژه بسته می شوند. میزان مشارکت متفاوت است و دولت مانند شریک تولید است. در این قراردادها، کشور میزبان افزون بر مالیات، درصدی از سود سرمایه گذاری را نیز به خود اختصاص می دهد.قراردادهای مشارکت در تولید در اندونزی بسیار رایج هستند. در این کشور، مدت زمان ارائه شده برای اکتشاف ۱۰-۶ سال و طول دوره بهره برداری ۲۰ سال یا بیشتر در نظر گرفته شده است.در حال حاضر، متداول ترین قرارداد برای اکتشاف و تولید نفت در جهان، قراردادهای نوع مشارکت در تولید است که بیش از سایر انواع قراردادها مورد پسند طرفین قرارداد واقع شده است. این نوع قرارداد برای دولت ها از این نظر جالب توجه است که ضمن کنترل بهره برداری از منابع خود، ریسک هزینه های اولیه اکتشاف را به عهده شرکت بین المللی می گذارد.

---