خـــــون ســــــازی

سلول های خونی چگونه شکل می گیرند

هماتوپویزیس یا خون‌سازی، روندی است که در آن، سلول‌های خون شکل می‌گیرد. همه اجزای سلولی در خون از سلول‌های بنیادی خون‌ساز منشا می‌گیرند. در یک فرد سالم بزرگسال در هر روز حدود ۱۰۰میلیارد تا یک‌تریلیون سلول خونی جدید تولید می‌شود تا شمار این سلول‌ها را در گردش خون محیطی ثابت نگه دارد....

● سلول‌های بنیادی خون‌ساز

سلول‌های خونی به ۳تیره یا دودمان تقسیم می‌شوند:

۱) سلول‌های اریتروسیت که شامل سلول‌های قرمز حامل اکسیژن در خون می‌شود. در خون محیطی معمولا می‌توان دو نوع از این سلول‌ها را دید؛ یکی رتیکولوسیت‌ها (سلول‌های قرمز هسته‌دار) و دیگری اریتروسیت‌ها (سلول‌های قرمز بی‌هسته که اکثریت سلول‌های قرمز را تشکیل می‌‌دهند.) در واقع، شمار رتیکولوسیت‌ها در خون بیانگر میزان تولید سلول‌های قرمز (اریتروپوییز) در بدن است.

۲) لنفوسیت‌ها که اساس دستگاه ایمنی تطبیقی بدن را تشکیل می‌دهند. این سلول‌ها از سلول‌های پیش‌ساز مشترک لنفوییدی منشا می‌گیرند. دودمان سلولی لنفوییدی عمدتا از دو نوع سلول T و سلول B (دو نوع از سلول‌های سفید خون) تشکیل شده است. روند تولید آنها را را لنفوپویزیس می‌گویند.

۳) میلوست‌ها که شامل گرانولوسیت‌ها، مگاکاریوسیت‌ها و ماکروفاژها می‌شوند و از سلول‌های پیش‌ساز مشترک میلوییدی منشأ می‌گیرند و نقش‌های گوناگونی از جمله ایمنی ذاتی، ایمنی تطبیقی و لخته‌شدن خون را به عهده دارند. روند تولید این سلول‌ها را میلوپوئیز می‌نامند.

● خون‌سازی کجا انجام می‌شود؟

تشکیل خون در رویان در حال رشد انسانی، در توده‌هایی از سلول‌های خونی در کیسه زرده به نام «جزایر خونی» انجام می‌‌گیرد. با پیشرفت رشد و نمو جنین، تشکیل خون در طحال، کبد و عقده‌های لنفاوی نیز رخ می‌دهد. درنهایت، هنگامی مغز استخوان در جنین ایجاد می‌شود، این اندام وظیفه تولید اغلب سلول‌های خونی در بدن را به عهده می‌گیرد. با این حال، بالغ‌شدن، فعال شدن و نیز تکثیر برخی از سلول‌های لنفوییدی در اندام‌های لنفاوی ثانوی (طحال، تیموس و گره‌های لنفاوی) همچنان ادامه می‌یابد. خون‌سازی در کودکان در مغز استخوان‌های دراز مانند استخوان ران و استخوان درشت‌نی در ساق پا انجام می‌گیرد. این روند در بزرگسالان عمدتا در استخوان‌های لگن، جمجمه، مهره‌ها و جناغ صورت می‌گیرد.

● خون‌سازی خارج از استخوان

در برخی از موارد، کبد، تیموس و طحال ممکن است دوباره کارکرد خون‌سازی را به دست آورند. این وضعیت را خون‌سازی خارج از مغز استخوان می‌نامند. این خون‌سازی باعث می‌شود که اندازه این اندام‌ها به طور قابل‌توجهی افزایش یابد. در طول تکامل جنینی، از آنجایی که استخوان‌ها و در نتیجه مغز استخوان در مراحل انتهایی تکامل پیدا می‌کنند، کبد به عنوان اندام اصلی خون‌ساز عمل می‌کند. برای همین است که کبد در طی این دوره بزرگ می‌شود.

● تعیین نوع سلول‌های خونی

ظاهرا تعیین نوع سلول‌های خونی ناشی از محلی از بدن است که در آن تمایز پیدا می‌کنند. برای مثال، تیموس محلی ایده‌آل برای تمایزیافتن تیموسیت‌ها به انواع گوناگون سلول T است. تعیین سلولی در مورد سلول‌های بنیادی و سایر سلول‌های تمایزنیافته در مغز استخوان معمولا به این صورت توضیح داده می‌شد که عوامل محرک رشد گروه‌های معین سلولی و سایر عوامل موثر بر محیط خون‌سازی این سلول‌ها را متعهد می‌کنند که مسیر معینی از تمایز سلولی را دنبال کنند.

این نظریه کلاسیک برای توصیف خون‌سازی است. اما امروزه بیشتر معتقدند که تعیین اینکه سلول‌های خونی تمایزنیافته به چه سلول‌های خاصی بدل شوند، به طور تصادفی صورت می‌گیرد. محیط خون‌سازی باعث می‌شود که برخی از این سلول‌ها زنده بمانند و برخی دیگر دست‌خوش مرگ سلولی شوند. مغز استخوان با تنظیم تعادل میان انواع متفاوت سلولی، می‌تواند کمیت سلول‌های متفاوتی را که درنهایت تولید می‌شوند، تعیین کند.

● عوامل رشد

تولید سلول‌های سفید و قرمز خون در انسان‌های سالم با دقت بسیاری تنظیم می‌شود و تولید گرانولوسیت‌‌ها (نوعی از سلول‌های سفید) در حین دچار شدن به عفونت به سرعت افزایش می‌یابد. تکثیر و بازسازی این سلول‌ها به «عامل سلول بنیادی» بستگی دارد. این عوامل، رشد گلیگوپروتئینی تکثیر و بالغ شدن سلول‌هایی را که از مغز استخوان به جریان خون وارد می‌شوند، تنظیم می‌کنند و باعث می‌شوند این سلول‌ها در یک یا چند رده سلولی متعهدشده تکثیر شوند و به بلوغ برسند.

سه عامل رشد دیگر که تولید سلول‌های بنیادی متعهدشده را تحریک می‌کنند، عوامل تحریک دودمانی می‌نامند. این عوامل، رشد گرانولوسیت‌ها و ماکرفاژها را تشدید می‌کنند. برای تبدیل سلول‌های پیش‌ساز میلوییدی به اریتروسیت (سلول قرمز) یک عامل رشد به نام اریتروپویتین لازم است. از طرف دیگر، یک عامل رشد به نام ترومبوپویتین سلول‌های پیش‌ساز میلوییدی را وادار می‌کند که به مگاکاریوسیت‌ها (سلول‌های تولیدکننده پلاکت) بدل شوند.

● انواع سلول‌های خونی

سلول‌های خونی شامل هر نوع سلولی می‌شود که به طور طبیعی در خون یافت می‌شود.

سلول‌های خونی در سه رده کلی قرار می‌گیرند:

۱) سلول‌های سرخ (اریتروسیت)

۲) سلول‌های سفید (لوکوسیت)

۳) پلاکت (ترمبوسیت)

این سه نوع سلول بر روی هم ۴۵ درصد حجم خون را تشکیل می‌دهند؛ بقیه حجم خون را مایعی به نام پلاسما تشکیل می‌دهد. ۴۵ درصدی از حجم خون را که سلول‌ها تشکیل می‌دهند، اصطلاحا "هماتوکریت" می‌نامند و می‌توان در آزمایش خون با سانتریفوژ کردن خون آن را اندازه گرفت.

▪ سلول‌های سرخ: این سلول‌ها عمدتا وظیفه انتقال اکسیژن از ریه‌ها به بافت‌ها و انتقال بخشی از دی‌اکسیدکربن تولیدشده از بافت‌ها را به ریه‌ها به عهده دارند. این سلول‌ها این عمل را از طریق رنگدانه‌ای پروتئینی به نام هموگلوبین انجام می‌دهند، که رنگ سرخ آنها هم ناشی از همین ماده است. سلول‌های سرخ عمری حدود ۱۰۰ روز دارند.

▪ سلول‌های سفید: سلول‌های سفید بخشی از دستگاه ایمنی ذاتی هستند و عمر آنها بسته به نوع‌شان از چند روز تا چندین سال متفاوت است.

▪ پلاکت‌ها: پلاکت‌ها در لخته‌شدن خون دخالت دارند و عمر آنها حدود ۹ روز است.

سلول‌های سرخ خونسلول‌های سرخ یا اریتروسیت‌ها شایع‌ترین نوع سلول‌های خونی هستند و نقش اصلی آنها انتقال اکسیژن از ریه‌ها به بافت‌های بدن از طریق دستگاه گردش خون است. سیتوپلاسم این سلول‌ها غنی از یک مولکول زیستی حاوی آهن به نام هموگلوبین است که می‌تواند به اکسیژن متصل شود و رنگ سرخ خون هم ناشی از آن است. سلول‌های سرخ بالغ در انسان‌ها به صورت دیسک‌ها انعطاف‌پذیری از دو طرف معقری هستند که فاقد هسته سلولی و اغلب اندامک‌های سلولی است. سلول‌های سرخ در مغز استخوان تولید می‌شوند و عمری حدود ۱۰۰ تا ۱۲۰ روز دارند. سلول‌های سرخ پیرشده نهایتا بوسیله ماکروفاژها (نوعی از سلول‌های سفید در خون) بلعیده می‌شوند. حدود یک چهارم سلول‌های بدن انسان را سلول‌های سرخ خون تشکیل می‌دهند. سلول‌های سرخ را گلبول قرمز، سلول اریتروئید و اریتروسیت هم مینامند.

سلول‌های سفید خونسلول‌های سفید خون یا لکوسیت‌ها سلول‌هایی هستند که بخشی از دستگاه ایمنی بدن به حساب می‌‌آیند و در دفاع از بدن در مقابل عوامل عفونی و مواد خارجی شرکت دارند. پنج نوع متفاوت از سلول سفید وجود دارد، اما همه این سلول‌ها از یک سلول چندتوانی از در مغز استخوان به نام سلول بنیادی خون‌ساز به وجود می‌آیند. سلول‌های سفید در همه جای بدن یافت می‌شوند، از جمله در خون و دستگاه لنفاوی.

شمار سلول‌های سفید در خون اغلب شاخصی از بیماری‌هاست. د رحالت طبیعی بین ۴ تا ۱۱ میلیارد سلول سفید در هر لیتر خون وجود دارد که حدود یک درصد حجم خون را یک فرد بزرگسال سالم را تشکیل می‌دهد.

انواع سلول‌های سفید خون: چند نوع متفاوت از سلول‌های سفید خون وجود دارد. همه انواع در بسیاری از خصوصیات مشترک هستند، اما شکل و کارکرد متمایزی دارند. یک خصوصیت عمده تمایزدهنده این سلول‌ها وجود دانه یا گرانول در سیتوپلاسم آنهاست که بر حسب وجود یا عدم وجود آن به دو دسته تقسیم می‌شوند:

▪ گرانولوسیت‌ها: این سلول‌های سفید با وجود دانه‌هاایی در سیتوپلاسم‌شان که هنگام مشاهد با میکروسکوپ نوری رنگ‌های مختلفی به خود می‌گیرد، مشخص می‌شود. این دانه‌ها در واقع آنزیم‌های با غشایی در اطراف‌شان هستند که عمدتا برای هضم ذراتی که به درون سلو‌ل‌ها کشیده می‌شود، به کار می‌روند. سه نوع گرانولوسیت وجود دارد: نوتروفیل‌ها، بازوفیل‌ها، و ائوزینوفیل‌ها؛ این نام‌ها بر اساس خصوصیات رنگ‌گیری این سلول‌هاست.

▪ آگرانولوسیت‌ها: این سلول‌های سفید با فقدان ظاهری دانه‌ها یا گرانول‌ها در سیتوپلاسم‌شان مشخص می‌شوند. گرچه نام آنها بیان‌کننده فقدان دانه در سیتوپلاسم این سلول‌ها ست، اما این سلول‌ها هم دارای گرانول‌هایی غیراختصاصی هستند که لیزوزوم خوانده می‌شود. این رده سلول‌های سفید شامل لنفوسیت‌ها، مونوسیت‌ها و ماکروفاژها می‌شود.

دکتر علی ملائکه