بزرگداشت سالمندان

اوست آن خدایی که شما را از خاک, سپس از نطفه, سپس از لخته خونی بیافریده است آن گاه شما را که کودکی بودید از رَحِم مادر آورد تا به سن جوانی برسید و پیر شوید بعضی از شما پیش از پیری بمیرید و در نهایت به سرآمد عمر خود می رسید و شاید تعقّل کنید

گذر عمر و غنیمت شمردن آن:

در آیه ۶۷ سوره غافر، مراحل خلقت، تکامل و رشد انسان در دنیا مطرح شده است:

«هُوَ الَّذی خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ یُخْرِجُکُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّکُمْ ثُمَّ لِتَکُونُوا شُیُوخاً وَ مِنْکُمْ مَنْ یُتَوَفَّی مِنْ قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُوا أَجَلاً مُسَمًّی وَ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ»

اوست آن خدایی که شما را از خاک، سپس از نطفه، سپس از لخته خونی بیافریده است. آن گاه شما را که کودکی بودید از رَحِم مادر آورد تا به سن جوانی برسید و پیر شوید. بعضی از شما پیش از پیری بمیرید و در نهایت به سرآمد عمر خود می‏رسید؛ و شاید تعقّل کنید!

انسان روزی با کودکی، طراوت بهاری دارد و روزی تابستان داغ جوانی را سپری می کند. یک روز هم، سستی و ضعف نیروها و ریزش برگ های شاداب جوانی، خبر از پاییز عمرمان می دهد و بالاخره یک روز هم، برف پیری بر ارتفاعات سر و صورتمان می نشیند و چهره زمستانی به ارمغان می آورد.[۱][۱] گریزی از گذر عمر برای نوع بشر نیست؛ آنچه مهم است بهره گیری و استفاده از اوقات است.

پیامبر در نصیحت های خود به ابوذر فرمود:

«یَا أَبَا ذَرٍّ اغْتَنِمْ خَمْساً قَبْلَ خَمْسٍ شَبَابَکَ قَبْلَ هَرَمِکَ وَ صِحَّتَکَ قَبْلَ سُقْمِکَ وَ غِنَاکَ قَبْلَ فَقْرِکَ وَ فَرَاغَکَ قَبْلَ شُغْلِکَ وَ حَیَاتَکَ قَبْلَ مَوْتِک‏.»[۲][۲]

ای ابا ذر پنج چیز را قبل از پنج چیز مغتنم شمار:

۱) جوانی خود را قبل از پیری

۲) و سلامت را قبل از بیماری

۳) و ثروت را قبل از نداری

۴) و فراغت را قبل از گرفتاری

۵) و زندگی را پیش از مرگ.

روزی امام حسن مجتبی ـ علیه السلام ـ فرزندان خود و فرزندان برادرش را دعوت نمودند و به آنان فرمودند:

«إِنَّکُمْ صِغَارُ قَوْمٍ وَ یُوشِکُ أَنْ تَکُونُوا کِبَارَ قَوْمٍ آخَرِینَ فَتَعَلَّمُوا الْعِلْمَ فَمَنْ یَسْتَطِعْ مِنْکُمْ أَنْ یَحْفَظَهُ فَلْیَکْتُبْهُ وَ لْیَضَعْهُ فِی بَیْتِه‏.»[۳][۳]

شما صغار و خردسالان گروهی هستید که نزدیک است کبار و بزرگسالان گروه دیگر باشید؛ پس علم و دانش را بیاموزید، و هر که از شما استطاعت و توانایی داشته آن را حفظ و نگهداری کند باید آن را بنویسد و در خانه‏اش بنهد (تا خود و دیگران از آن استفاده نموده و بهره‏مند گردند).

همچنین امام سجّاد - علیه السّلام- موقعی که با جوانان محصّل برخورد می کرد برای آن که در ادامه تحصیل تشویقشان کند آنان را نزد خود می‏خواند و می فرمود:

«مرحبا بکم انتم ودائع العلم و یوشک اذ انتم صغار قوم ان تکونوا کبار آخرین.» [۴][۴]

امید است همواره در گشایش و راحت باشید. ای محصلین، شما امانت های علم و دانشید. امروز نوجوانان این جامعه هستید و به زودی بزرگان جامعه دیگر خواهید بود.

غیر از بهره بردن از عمر در دنیا، باید به فکر بهره برداری برای آخرت نیز بود.. در ارشاد القلوب دیلمی از پیامبر گرامی اسلام ـ صلّی اللَّه علیه و آله ـ نقل شده است که:

«خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی مَلَکاً تَحْتَ الْعَرْشِ یُسَبِّحُهُ بِجَمِیعِ اللُّغَاتِ الْمُخْتَلِفَةِ فَإِذَا کَانَ لَیْلَةُ الْجُمُعَةِ أَمَرَهُ أَنْ یَنْزِلَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الدُّنْیَا وَ یَطَّلِعَ إِلَی أَهْلِ الْأَرْضِ وَ یَقُولَ: یَا أَبْنَاءَ الْعِشْرِینَ لَا تَغُرَّنَّکُمُ الدُّنْیَا وَ یَا أَبْنَاءَ الثَّلَاثِینَ اسْمَعُوا وَ عُوا وَ یَا أَبْنَاءَ الْأَرْبَعِینَ جِدُّوا وَ اجْتَهِدُوا وَ یَا أَبْنَاءَ الْخَمْسِینَ لَا عُذْرَ لَکُمْ وَ یَا أَبْنَاءَ السِّتِّینَ مَا ذَا قَدَّمْتُمْ فِی دُنْیَاکُمْ لِآخِرَتِکُمْ وَ یَا أَبْنَاءَ السَّبْعِینَ زَرْعٌ قَدْ دَنَا حَصَادُهُ وَ یَا أَبْنَاءَ الثَّمَانِینَ أَطِیعُوا اللَّهَ فِی أَرْضِهِ وَ یَا أَبْنَاءَ التِّسْعِینَ آنَ لَکُمُ الرَّحِیلُ فَتَزَوَّدُوا وَ یَا أَبْنَاءَ الْمِائَةِ أَتَتْکُمُ السَّاعَةُ وَ أَنْتُمْ لَا تَشْعُرُونَ ثُمَّ یَقُولُ لَوْ لَا مَشَایِخُ رُکَّعٌ وَ فِتْیَانٌ خُشَّعٌ وَ صِبْیَانٌ رُضَّعٌ لَصُبَّ عَلَیْکُمُ الْعَذَابُ صَبّا.» [۵][۵]

خدای تعالی فرشته‏ای در زیر عرش آفریده که خدا را با تمام زبان های مختلف، تسبیح و تقدیس می‏کند؛ پس هر گاه که شب جمعه فرا رسید او را فرمان دهد که بر آسمان دنیا فرود آید و به اهل زمین بنگرد و می گوید:

▪ ای جوانان بیست ساله دنیا شما را فریب ندهد؛

▪ ای سی ساله‏ها بشنوید و بگوش بگیرید؛

▪ ای چهل ساله‏ها سعی و کوشش کنید؛

▪ ای پنجاه ساله‏ها دگر عذری برای شما نیست؛

▪ ای کسانی که شصت سال از عمرتان گذشته از دنیا چه چیز برای آخرتتان پیش فرستادید؛

▪ ای هفتاد ساله‏ها شما مانند کشت و زراعتی باشید که هنگام درویش رسیده؛

▪ ای هشتاد ساله‏ها خدا را در زمین اطاعت کنید؛

▪ ای نود ساله‏ها هنگام کوچ کردن شما از این دنیا نزدیک شده به فکر زاد و توشه‏ آخرت باشید و توشه برگیرید؛

▪ ای صد ساله‏ها ساعت حرکت شما رسید و شما نمی دانید.

بعد می گوید: اگر پیرمردانی که در رکوعند و جوانان خاشع و کودکان شیر خوار نبودند مسلماً بر شما عذاب خدا مانند باران می‏ریخت‏.

● بزرگداشت سالمندان

انسان با گذر عمر رو به ضعف و پیری حرکت می کند.. هر چه سن بالا می رود انسان شکسته تر و نا توان تر می شود. در عوض کسی که عمر خود را در راه اسلام خرج نموده است دارای احترام وی‍ژه ای نزد خدا می شود. در دعای جوشن کبیر یکی از نام های خداوند را این چنین صدا می زنیم:

«یَا رَاحِمَ الشَّیْخِ الْکَبِیر.»[۶][۶] (ای رحم‏کننده پیر کهنسال‏)

در اسلام احترام و بزرگداشت انسان سالمند، یک ارزش است و بسیار مورد تأکید می باشد. از طرفی می توان ارزشی بودن احترام مسلمان سالمند را عرضی دانست؛ به این جهت که او مسلمان است و عمری را بیشتر از کوچکترها در اسلام گذرانده است. چنانچه روایات زیر می توان شاهد بر این امر باشد:

رسول اکرم ـ صلّی اللَّه علیه و آله ـ در باره احترام به مسلمان سالخورده، فرموده است:

« مِنْ إِجْلَالِ اللَّهِ إِجْلَالُ ذِی الشَّیْبَةِ الْمُسْلِم‏.» [۷][۷]

یکی از صور تکریم و تعظیم ذات اقدس الهی، احترام و تجلیل سالخوردگان مسلمان است.

رسول اکرم فرمودند:

« مَنْ وَقَّرَ ذَا شَیْبَةٍ فِی الْإِسْلَامِ آمَنَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ فَزَعِ یَوْمِ الْقِیَامَة.»[۸][۸]

کسی که پیر مسلمانی را توقیر و تجلیل نماید خداوند عزّ و جلّ او را از ترس روز قیامت ایمن می دارد.

از طرفی در برخی از روایات احترام به سالمند به خاطر بزرگی سنش، لازم دانسته شده است؛ بنابراین احترام به سالمند یک ارزش ذاتی پیدا می کند.. چنانچه در روایات زیر این مسأله مشاهده می شود:

پیامبر اسلام فرمودند:

«مَنْ عَرَفَ فَضْلَ کَبِیرٍ لِسِنِّهِ فَوَقَّرَهُ آمَنَهُ اللَّهُ مِنْ فَزَعِ یَوْمِ الْقِیَامَة.»[۹][۹]

هر که فضل پیرمردی را به خاطر گذشت سنّ او بفهمد و او را احترام کند، خدا او را از هراس روز قیامت آسوده سازد.

پیرمردی حضور رسول اکرم شرفیاب شد، کسانی که در محضر آن حضرت نشسته بودند مراعات احترام پیرمرد را ننمودند و در جا دادن به او کُندی و تسامح کردند. پیغمبر اکرم از این رفتار بر خلاف ادب ناراحت شد، به آنان فرمود:

«لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یَرْحَمْ صَغِیرَنَا وَ لَمْ یُوَقِّرْ کَبِیرَنَا.» [۱۰][۱۰]

کسی که به خردسالان ما تفضّل و ترحّم نکند و پیران ما را مورد تکریم و احترام قرار ندهد از ما نیست و با ما بستگی و پیوستگی ندارد.

از وصایای حضرت امیر ـ علیه السلام ـ نزدیک وفات، این بود که:

« وَ ارْحَمْ مِنْ أَهْلِکَ الصَّغِیرَ وَ وَقِّرِ مِنْهُمُ الْکَبِیر». [۱۱][۱۱]

در خانواده خود به کودکان عطوف و مهربان باش و بزرگترها را احترام کن.

در رساله حقوق امام سجاد ـ علیه السلام ـ بزرگداشت بزرگتر را به دو جهت دانسته:

۱) به خاطر بزرگی سنّ او

۲) به علت پیشی گرفتن او در اسلام نسبت به کوچکتر..

ایشان علاوه بر این دو امر، برخی از وظایف کوچکتر را نسبت به بزرگتر این چنین بر می شمارند:

«حَقُّ الْکَبِیرِ تَوْقِیرُهُ لِسِنِّهِ وَ إِجْلَالُهُ لِتَقَدُّمِهِ فِی الْإِسْلَامِ قَبْلَکَ وَ تَرْکُ مُقَابَلَتِهِ عِنْدَ الْخِصَامِ وَ لَا تَسْبِقْهُ إِلَی طَرِیقٍ وَ لَا تَتَقَدَّمْهُ وَ لَا تَسْتَجْهِلْهُ وَ إِنْ جَهِلَ عَلَیْکَ احْتَمَلْتَهُ وَ أَکْرَمْتَهُ بِحَقِّ الْإِسْلَامِ وَ حُرْمَتِه‏.»[۱۲][۱۲]

حق بزرگ احترام او است به خاطر سن او و تجلیل او به خاطر پیشی اسلام او بر تو و باید در موقع خصومت با او مقابل نشوی و در راه از او جلو نیفتی و بر او نادانی نکنی و اگر بر تو نادانی کرد تحمل کنی و برای اسلام و حرمت پیری، او را محترم شماری‏.

مجتبی صداقت

[۱] . محدثی، جواد؛ از همدلی تا همراهی،ج۱، ص۱۲۹؛ کیهان، تهران، دوم، ۱۳۷۸ش.

[۲] . رضی الدین، حسن بن فضل طبرسی‏؛ مکارم الأخلاق، ص۴۵۹؛ انتشارات شریف رضی ، قم، چهارم، ۱۳۷۰ ش.

[۳] . مجلسی، محمد باقر؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج۲،ص۱۵۲؛ اسلامیه ، تهران.

[۴] . فلسفی، محمد تقی؛ الحدیت روایات تربیتی از مکتب اهل بیت،ج۳،ص۳-۴؛ دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۶۸ش.

[۵] . حسن بن ابی الحسن دیلمی‏؛ إرشاد القلوب إلی الصواب، ج‏۱، ص ۱۹۳؛ انتشارات شریف رضی، قم، اول، ۱۴۱۲ ق.

[۶] . کفعمی، ابراهیم؛البلد الأمین ‏و الدرع ‏الحصین، ص۴۰۹.[بی نا، بی جا، بی تا]

[۷] . ابو جعفر، محمد بن یعقوب کلینی رازی؛ الکافی، ج‏۲، ص۱۶۵؛ اسلامیه، تهران، دوم، ۱۳۶۲ش.

[۸] . الکافی، ج‏۲، ص۶۵۸.

[۹] . الکافی، ج‏۲، ص۶۵۸.

[۱۰] . ورام ابن ابی فراس؛ مجموعة ورام(تنبیه الخواطر)،ج‏۱، ص۳۴؛ مکتبه فقیه، قم، اول،[بی تا].

[۱۱] . محمد بن محمد بن نعمان، ‏شیخ مفید؛ أمالی المفید، ص۲۲۲؛ کنگره شیخ مفید، قم، اول، ۱۴۱۳ق.

[۱۲] . شیخ صدوق، ابو جعفر، محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی‏؛ الخصال، ج‏۲، ص۵۷۰؛ جامعه مدرسین ، قم، اول، ۱۳۶۲ش.