قرض الحسنه, سنت اسلامی فراموش شده

در حالی که ۲۸ سال از اجرای قانون بانکداری بدون ربا می گذرد, هنوز سنت اسلامی قرض الحسنه جایگاه واقعی خود را در شبکه بانکی نیافته است

در حالی که ۲۸ سال از اجرای قانون بانکداری بدون ربا می گذرد، هنوز سنت اسلامی قرض الحسنه جایگاه واقعی خود را در شبکه بانکی نیافته است.

قرض الحسنه که در آیات متعدد قرآن ذکر شده، در عداد عبادات شمرده شده و در مقابل رباخواری آمده است. خداوند متعال خودش را طرف اصلی قرض الحسنه ذکر کرده و فرموده، کیست که به خدای خویش قرض نیکو دهد و خداوند این قرض او را چندین و چندبرابر اضافه کند.

البته قرض الحسنه برای تجارت و سوداندوزی نیست بلکه برای کار راه اندازی و رفع گرفتاری روزمره مسلمانان است.

بحث مشارکت در میان مسلمانان در امور اقتصادی و صنعت به نیت سودآوری و کسب ثروت حلال راه های خاص خود و عقود مشارکتی مانند جعاله، مساقاه، مضاربه، مزارعه و مصالحه، استصناع، مرابحه و ضمانت از جمله این موارد مشارکت برای جلب سود است.

در این میان بانک های کشور که با رویکرد تجاری راه اندازی شده و در ۱۰۰ سال اخیر به دید سودآوری کار کرده اند، عملا از قرض الحسنه واقعی دور بوده اند، هر چند حساب های تحت عنوان قرض الحسنه در بانک های کشور موجود است و تسهیلاتی به نام قرض الحسنه پرداخت می شود، اما مراد قرض الحسنه چیز دیگری است.

بانک های موجود براساس وثیفه و اعتبار (آن هم از نوع پولی و گردش مالی) وام می دهند، لذا هر کس وثیقه بهتر و نقدشونده تری ارائه کند و حسابش خوب کار کند، وام بیشتری دریافت می کند، اما هر کس که نیازمندتر باشد و گرفتاری بیشتری داشته و وثیقه نداشته باشد، بانک عنوان می کند، من که بنگاه خیریه نیستم و نمی توانم پول موکلانم (سپرده گذارانم) را مفتی به کسی بدهم.

نتیجه این دیدگاه بعد از ۱۰۰ سال حضور بانک ها در ایران به تجاری شدن اقتصاد و بانک ها انجامیده و بانکها کمتر راغب به دادن تسهیلات در تولید هستند، چون تولید امر زمانبر و پرزحمت است ولی وام دادن به بازرگانی برای واردات در سال می تواند پول را چندبار به گردش آورد.

حساب های قرض الحسنه در بانکها با وجود این که اکثر منابع به طمع برنده شدن در قرعه کشی و برخورداری از جوایز رنگارنگ و فریبنده بانکی است، اما همین منابع که باید طبق قانون در قرض الحسنه خرج و پرداخت شود، توسط بانک ها در راه های دیگر تسهیلات داده می شود.

یکی از علامت های انحراف از مسیر قرض الحسنه این است که بعد از قرعه کشی درصد سپرده گذاری قرض الحسنه بانکها افت چشمگیری دارد.

بسیاری از مردم متدین که اهل پرداخت وجوه شرعی و خمس و زکات هستند، خواهان سپرده گذاری قرض الحسنه در بانکها و پرداخت شدن تسهیلات با پول آنها به طریق قرض حسنه اند. اما بانکها برای تسهیلات قرض الحسنه هم کارمزد ۴ تا ۸درصدی می گیرند.

به نظر می رسد طرح تحول اقتصادی که در یک محور آن تحول در نظام بانکی مدنظر بود، اجرا نشده و باید بانک های کشور برای تامین مالی خرد و نیازهای ضروری مردم مانند ازدواج، تولد فرزند، هزینه درمان بیماری، هزینه تحصیل، ودیعه مسکن، تهیه مسکن و خودرو، تهیه جهیزیه، تعمیر مسکن، هزینه کار و کسب کوچک و کار راه اندازی از طریق قرض الحسنه اقدام کنند و برای تامین مالی طرحهای بزرگ سرمایه گذاری و یا تامین مالی تجارت شرکتهای حرفه ای مشارکتی تشکیل شده و سرمایه گذاران، تاجران و کارخانه داران و مزرعه داران و خدمات دهندگان برای تامین مالی طرحهای خود یا تامین نقدینگی در گردش واحدهای خود به آن شرکتها مراجعه کنند.

بانک باید نیاز خرد، دستی و روزمره مردم را در دستور کار خود قرار دهد، همان گونه که صندوق های قرض الحسنه در غیاب بانکها این وظیفه را انجام داده اند.

وقتی نخستین صندوق قرض الحسنه کشور در سال ۱۳۴۲ در کنار مسجد لرزاده تشکیل شد، دقیقا به خاطر غایب بودن بانکها در پاسخگویی به نیاز دم دستی مردم بود، البته انگیزه الهی نیز قابل چشم پوشی نیست و بعد انگیزه مبارزاتی علیه رژیم وقت نیز به آن اضافه شد.

مرحوم فلسفی برادر واعظ مشهور با کمک مرحوم عطایی، مرحوم سیدتقی خاموشی و دیگران اولین صندوق را این گونه راه اندازی کردند که هر شب مرحوم فلسفی برای نماز به مسجد لرزاده (شیخ علی اکبر برهان تاسیس ۱۳۲۴ شمسی) مراجعه می کرد، عده ای متکدی می دید که صحنه ناخوشایندی بود، بالاخره با کمک نمازگزاران و بازاریان تصمیم گرفت با قرض دادن به این افراد، نیاز آنها را یک باره حل کند. لذا پیشنهاد داد صندوقی درست شود و به نام ۱۴ معصوم با سرمایه ۱۴تومان تشکیل شود.

مرحوم فلسفی معتقد بود حتی اگر نمازگزاران قبل از نماز مغرب هرچه پول دارند را به صندوق بدهند و بعد از نماز عشا بردارند، در این مدت کوتاه هم باز برکت خدا در صندوق قرا رگرفته و چه بسا افرادی به برداشت پول خود نیاز نداشته و پول در صندوق برای راه اندازی مشکل مردم بماند و این سیاست اتفاقا کارگر افتاد.

امروز بیش از ۶۰۰۰ صندوق قرض الحسنه در کشور وجود دارد که البته همه به درستی کار نمی کنند، بلکه آنهایی که پایه درستی دارند و در کنار مساجد یا توسط افراد متدین شکل گرفته اند، به طور سالم کار می کنند که حتی کارمزدی از تسهیلات گیرنده نمی گیرند.

شبکه بانکی برای راه اندازی قرض الحسنه می تواند از تجربه صندوق هایی که حدود ۵۰ سال خوب کار کرده اند، استفاده کند، اما چون اکثر مدیران فقط بانکی فکر می کنند و در بانک نیز به عنوان یک بنگاه اقتصادی فقط به سودآوری فکر می شود، برای قرض الحسنه نیز به جای تقویت جنبه معنوی و معامله با خدا که آن را چندین برابر می کند، با جوایز رنگارنگ و گول زننده قصد افزایش مشارکت مردم مسلمان در امر قرض الحسنه دارند.

برخی جوایز از جمله بنز الگانس، سفر دوردنیا، اسکناس ۵۰۰ تومانی به ارتفاع قله دماند، یک جعبه پر از طلا و جواهرات، سکه بهار آزادی، دفترچه بانکی با حقوق مادام العمر و سایر جوایز خیره کننده که مردم را به سپرده گذاری در اوایل بهار و موقع قرعه کشی تشویق می کنند، اما به محض پایان یافتن زمان قرعه کشی عمده سپرده ها نیز از بانک خارج می شود.

به گزارش فارس دانش جعفری وزیر وقت اقتصاد می گفت: فردی که پزشک متخصص بوده و ۳۰۰ میلیون تومان مازاد داشته، گفته اگر قول می دهی این پول فقط صرف پرداخت قرض الحسنه به نیازمندان شود، مرا به یک بانک معرفی کن، او را به یک عضو هیئت مدیره بانک ملی معرفی کردم، اما او نیز گفته بود نمی توانم قول دهم پول تو فقط صرف پرداخت تسهیلات قرض الحسنه به نیازمندان شود، چون با پولهای دیگر مخلوط می شود و همه منابع قرض الحسنه صرف پرداخت این نوع تسهیلات نمی شود.

در جامعه اسلامی که مردم به عنوان امت با هدف مشترک نزدیک شدن به خدا در کنار هم با همکاری و تعاون در کنار هم زندگی می کنند، همه مردم از سپرده گذاری در بانک فقط چشم انداز سود ندارند، بلکه اگر خوب توجیه شوند، برای رضای خدا هم سپرده گذاری می کنند که این تفاوت امت اسلامی و سایر مردم است.

آیت الله مکارم شیرازی چند سال قبل در دیدار مدیران صندوق های قرض الحسنه گفت: علت این که گفته می شود در قرض الحسنه با خدا معامله می شود، این است که قرض دهنده می داند که ارزش اصل سرمایه اش به ویژه در شرایط تورمی کاسته می شود، اما چون با خدا معامله می کند، نه تنها چشم داشت سودی ندارد، بلکه کاهش ارزش پول خود را هم از خدا می خواهد.

مهدی رضوی استاد اقتصاد اسلامی نیز در مورد قرض الحسنه گفته است: در جامعه اسلامی مردم اعتقاد دارند که خداست که زنده می کند و می میراند، اوست روزی می دهد و گشایش می دهد یا کم می کند، بنابراین امت اسلامی برای کمک به هم نوع خود یک فداکاری کرده و در قرض الحسنه با خدا معامله می کند چون می داند که خداوند چندین برابر آن را جبران می کند.

سنت اسلامی قرض الحسنه با اجرای قانون بانکداری بدون ربا هر روز باید جلوه بیشتری داشته باشد، اما بانک مرکزی به جای تقویت جریان درست و اصیل قرض الحسنه در کشور هر روز شرایط سختی برای صندوقهای سالم قرض الحسنه قرار می دهد و آنها را به سمت بانک شدن و دریافت کارمزدهای بالا سوق می دهد. بنابراین اجرای طرح تحول بانکی برای اصلاح این روند ضروری است.