قصه ای جدی با رگه هایی از طنز

وقتی نام پیمان قاسم خانی و کمال تبریزی در کنار هم قرار می گیرد, طبقه حساس با تداعی مارمولک, کنجکاوی مخاطب را به تماشا بر می انگیزد

وقتی نام پیمان قاسم‌خانی و کمال تبریزی در کنار هم قرار می‌گیرد، طبقه حساس با تداعی مارمولک، کنجکاوی مخاطب را به تماشا بر‌می‌انگیزد.

این کنجکاوی با حضور رضا عطاران به عنوان نقش اصلی قصه بیشتر می شود و مخاطب با ذهنیت تماشای یک فیلم کمدی به سینما می رود. هرچند این تصویر اشتباه نیست، اما طبقه حساس واجد یک قصه و حرف جدی است و حتی رضا عطاران هم شخصیتی جدی دارد و اتفاقا اینجا تلاش کرده بازی کنترل شده تری از خود ارائه کند و مثلا آن ولنگاری دراماتیک و بداهه گویی با مزه را کم کند تا بازی او در خدمت کمدی موقعیت باشد و از آن بیرون نزند.

طبقه حساس نشان می دهد عطاران به مرحله ای از پختگی در بازیگری دست یافته که در سیطره الگوهای خودساخته اش در بازی و سبک کمدی اش قرار نگرفته و با ساختارشکنی دراماتیک، جلوه های دیگری از هنر خویش را به نمایش می گذارد. حتی در طبقه حساس که فیلمی قصه محور بوده و ظرفیت کمیک در خود موقعیت نهفته است، بازهم این قدرت بازی اوست که این موقعیت ها را به شکل اثربخشی صورت بندی کرده و به کمدی موقعیت بدل می کند. کمدی موقعیت معمولا در بستر شرایط متضاد و پارادوکسیکال رخ می دهد، اما در اینجا بیشتر با یک موقعیت نامتعارف روبه رو هستیم.

مردی متعصب و غیرتی دوآتشه متوجه می شود بالای سر قبر همسرش مردی دیگر را دفن کرده اند و این اتفاق به بستری برای شکل گیری کمدی قصه بدل می شود که البته واجد رویکردی انتقادی نیز هست. اساسا افراط و زیاده روی در یک کنش رفتاری یا اعتقادی خود به خود موجب کمیک شدن آن می شود. در همان ابتدای فیلم و قبل از سفر آقای کمالی (رضا عطاران) به چین و ماجرای قبرها، حساسیت بیش از حد او نسبت به برخی مسائل واجد رگه هایی از طنز است، مثل صحنه انتخاب شعر سنگ قبر یا مثلا حساسیت کمالی بر حجاب دخترانش.

نمونه ای از این حساسیت ها را در فیلم کمدی توکیو بدون توقف با بازی مهران مدیری نیز شاهد بودیم، اما در اینجا مطلقا با یک کمدی خالص مواجه نیستیم و فیلم مسیر جدی خود را پی می گیرد، هرچند در نماهای فانتزی اثر ـ که در خواب و رویاهای آقای کمالی درباره همسرش (پانته آ بهرام) و آقای محتشم (پیمان قاسم خانی) می بینیم ـ به نظر می رسد فیلمساز در پی تمهیداتی آگاهانه برای طنز است و در کنار طنز موقعیت، از عناصر و مولفه هایی فانتزی هم استفاده می کند. هرچند استفاده از این فانتزی در صحنه پایانی در مقبره، یکدستی اثر را مخدوش می کند و منطق دراماتیک با کلیت قصه ندارد. صحنه های حرف زدن با جنازه، اگرچه قابلیت های طنازانه خوبی دارد، اما با ساختار روایی فیلم در تضاد است.

اساسا فانتزی در کمدی موقعیت به یک عنصر زائد بدل می شود و از منطق اثر بیرون می زند مگر این که بهانه دراماتیک برای آن وجود داشته باشد. با این حال پایان بندی فیلم بویژه سویه بصری آن ـ که با خوابیدن آقای کمالی در قبر و برفی که می آید و حرکت عمودی دوربین از پایین به بالا همراه می شود ـ زیبایی شناسی آن را تکمیل می کند.

طبقه حساس ازجمله کمدی ـ جدی های خوب است که می تواند سینما را از بحران مخاطب نجات داده، آن را درگیر قشری گری و لودگی هم نکند ضمن این که قصه تازه ای دارد و از حیث مضمون نیز تکرار مکررات نیست. تازگی قصه در کنار بازی خوب به همراه فیلمنامه قوی و کارگردانی پخته دست به دست هم می دهد تا طبقه حساس به یکی از بهترین های طنز سینمای ایران در سال های اخیر بدل شود، ضمن این که به شکل هوشمندانه و ظریفی واجد طنازی های سیاسی ـ اجتماعی است و بدون ارجاع مستقیم، آن را در لایه های درونی درام می گنجاند! با این که فیلم ظرفیت فرو غلتیدن در لودگی را دارد، اما فیلمساز با دقت و درایت حرفه ای آن را کنترل کرده، از ابتذال گفتاری ، بصری نجات می دهد.

البته می توان انتقاداتی را به شخصیت پردازی آقای کمالی وارد کرد که در جاهایی شاهد نوعی تضاد در او هستیم. از یک سو افراط در برخی حساسیت ها آن اندازه است که او می گوید به نظر من غیرت، از اصول دین است و از طرف دیگر، میل درونی او به ازدواج مجدد قبل از این که چهلم همسرش فرابرسد، در نوع خود تعجب برانگیز است. پیشنهاد او به همسر محتشم (بهاره رهنما) مهم ترین دلیل و نشانه این مدعاست. هرچند به نظر می رسد فیلمساز آگاهانه قصد دارد تعصب کورکورانه او را از این طریق بیشتر احساسی و جاهلانه نشان دهد و از طریق تناقض های رفتاری به نقدی درونی از رفتارهای قهرمان قصه خود بپردازد.

صحبت های روحانی فیلم (محمدرضا فروتن ) نیز دلیل دیگری است بر این که این شکل غیرت ورزی نه دلیل منطقی و عقلانی دارد و نه حجت شرعی! پیوستگی و درهم تنیدگی مساله غیرت با مسائل اخلاقی ـ شرعی شاید این گمان را ایجاد کند که برخی غیرت آن هم از نوع متعصبانه و کورکورانه اش را صرفا محصول انگاره های مذهبی بدانند، اما صحبت های روحانی و این که اساسا محرمیت بین زن و مرد بعد از مرگ یکی از زوجین خود به خود باطل است، خط بطلان بر این نگرش می کشد و هرگونه حساسیت و تعصب بی مورد و افراطی می تواند به یک کنش ضد دینی بینجامد.

طبقه حساس فارغ از سویه سرگرم کنندگی و جذابیت سینمایی اش به اصلاح برخی برداشت های نادرست و مغشوش از دین در جامعه کمک می کند و به همین دلیل است که سخنان روحانی فیلم با وجود بازی نه چندان خوب فروتن، دلنشین و تاثیرگذار می شود.

سیدرضا صائمی