جایگاه بسیج در رویکرد امام ره نسبت به راهبرد «دفاع همه جانبه»

ارزیابی جایگاه بسیج در مجموعه اندیشه های دفاعی حضرت امام خمینی ره , به ویژه از زاویه اصول و فرمول دفاع همه جانبه, از طریق بررسی نظریه بازدارندگی مبتنی بر بسیج مردمی به غنای نظری بحث خواهد افزود

ارزیابی جایگاه بسیج در مجموعه اندیشه های دفاعی حضرت امام خمینی (ره)، به ویژه از زاویه اصول و فرمول دفاع همه جانبه، از طریق بررسی نظریه "بازدارندگی مبتنی بر بسیج مردمی" به غنای نظری بحث خواهد افزود. در همین ارتباط توجه به سابقه اهتمام به مقوله "نظامی گری مبتنی بر توان مردمی" در آثار حضرت امام راه گشا خواهد بود. در این زمینه آثاری چون "کشف الاسرار" و "حکومت اسلامی" شواهد مشخصی را ارائه می دهند. فرمان تشکیل بسیج در اولین ماههای بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، از اراده و بصیرت امام (ره) در خصوص بازنگری در ساختار دفاعی کشور حکایت دارد; ابتکاری خاص که به کمک تاکید مکرر ایشان بر پویایی و نوآوری این نهاد مردمی در حوزه های آموزشی نظامی، عقیدتی،... از بالندگی لازم برخوردار شد. در این میان پافشاری بر اهدافی چون فرهنگ سازی ملهم از شهادت طلبی قابل تامل است.

الف) "بسیج"، مهمترین نماد "استراتژی بازدارندگی مردمی": به نظر می رسد که بهترین چارچوب نظری برای تبیین جایگاه بسیج در قاموس دفاعی حضرت امام خمینی (ره)، راهبرد "بازدارندگی مردمی" است. در مورد ماهیت استراتژی بازدارندگی مردم، باید اشاره کرد که "این استراتژی در زمره مهمترین راهبردهای دفاعی کشورهایی محسوب می شود که در معرض خطر تهاجم یا تجاوز دشمن بالقوه قرار دارند. این سیاست از دو بعد دفاعی و تبلیغی تشکیل شده است.

در بعد دفاعی، کشور در معرض هجوم، می کوشد با افزایش منابع داخلی قدرت و بسیج عده (نیروهای نظامی و مردمی) و عده (تسلیحات و جنگ افزار)، برتری قدرت بسیج یافته و در دسترس خود را بر توان نظامی بالقوه دشمن نشان دهد که تا از این رهگذر، او را از اقدام تجاوزکارانه یا از تداوم اشغال باز دارد و با به رخ کشاندن نیروی مقاومت مردمی و قابلیت آماده سازی نظامی از طریق بسیج دفاعی و تشکل نیروهای غیرنظامی، در اراده تجاوزگری دشمن تزلزل ایجاد کند و او را از اقدام به هجوم یا تجاوز احتمالی بر حذر دارد. در بعد تبلیغی، این استراتژی زبانی یا اعلامی یا تبیینی بر آن است که به دشمن بالقوه تفهیم کند که هزینه و بهای اقدم به جنگ، بیش از منافع متصور آن است و او را متقاعد سازد که با توجه به اینکه با مردمی روبه رو خواهد شد که از وحدت، انسجام، صبر، پایداری، مقاومت سرسختانه، فداکاری، جانفشانی، ایثار و انگیزه دفاعی برخوردارند، ضربات و لطمات سنگینی را متحمل خواهد گردید; و به فرض تسلط ظاهری بر سرزمین آن کشور، نه بر قلوب مردم مستولی خواهد شد، نه بر اراده آنها; و در نهایت، با شکستی سهمگین و با تحمل خسارت جانی و مالی و مهمتر از همه، ضررهای سیاسی و ایدئولوژیک، مجبور به بازگشت به سرزمین خود خواهد گردید.

لذا کشور در معرض تهاجم تلاش می کند با به کارگیری استراتژی بازدارندگی مردمی، برتری قدرت عددی و ایمانی را بر قدرت تسلیحاتی و قهرآمیز به دشمن نشان دهد و با تبیین آسیب پذیری خصم و تجزیه و تحلیل هزینه و بهای گزاف حمله و ناکارایی آن، علاوه بر اتلاف وقت و تحلیل نیروهای نظامی و نابودی وسایل جنگی، دشمن را از تجاوز یا تداوم اشغال باز دارد و از این رهگذر، قدرت پیشگیری قبل از تجاوز و توان مقاومت خود پس از اشغال را به رخ دشمن بکشاند تا در دو بعد دفاعی و تبلیغی بر خصم فائق آید و اقدام تجاوزگرانه او را خنثی سازد."

ب) نگرش فقهی-سیاسی امام (ره) به "بسیج" در شرایط قبل از پیروزی انقلاب اسلامی:بر اساس تامل در آثار و مواضع حضرت امام خمینی (ره) در زمان قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، می توان به قرائن مشخصی در خصوص ضرورت اتکا بر "توانمندی نظامی مبتنی بر اراده و عمل توده های مردمی" دست یافت. در این زمینه دو کتاب "کشف الاسرار" و "حکومت اسلامی" که به ترتیب به سالهای ۱۳۲۰ و دوره تبعید ایشان در عراق تعلق دارد، قابل توجه است. در کشف الاسرار ایشان از دو نوع الگوی نظامی گری در قالب نظامهای "اختیاری" و "اجباری" سخن می گوید; که در این میان مضامینی چون "حضور توده مردم در صحنه جهاد و دفاع در جهت اطاعت خدا" سخن گفت. این دیدگاه در قالب تعابیری به ظاهر متفاوت اما با سوگیری مشترک در کتاب ولایت فقیه تکرار می شود.

در این زمینه باید به اشاره صریح ایشان به آیه "و اعدوا لهم ما استطعتم من قوه و من رباط الخیل" و تاکید بر "غفلت مسلمانان از ضرورت تهیه و تدارک نیروهای مسلح و دفاعی و امر آماده باش و مراقبت همیشگی در دوره صلح و آرامش" (ولایت فقیه، ص ۲۵و۲۴)، توجه داشت که بیانگر تداوم نگرش دفاعی ایشان بر محور بسیج عمومی و مردمی است. در کنار دیدگاههای سیاسی، در مجموعه تفکر فقهی و فتاوی امام خمینی (ره) نیز بر بهره گیری از توانمندیهای مردمی و نوعی اعلان بسیج همگانی در صحنه دفاع از کیان جامعه اسلامی تاکید می شود. اهتمام بر "ضرورت ایفای نقش مسلمانان در صحنه دفاع و دفع تهدید نسبت به مرزهای بلاد مسلمین و توجه خاص به بهره گیری از هر وسیله ای در جهت تحقق این مهم" و یا طرح این معنا که "در صورت تغافل و کوتاهی دولتهای اسلامی در مورد مسئله دفاع از سرزمینها و مرزهای جامعه اسلامی، وظیفه ترغیب و تحریک آنان به این مهم، بر عهده تمامی مسلمانان و در واقع تمامی افراد کشور است." (ر.ک. به فتاوی امام در باب دفاع جمعی: "جنگ و دفاع در اندیشه امام خمینی (ره)"، ص ۱۴۸-۱۴۹); نمونه های مهمی را در این ارتباط ارائه می دهد.

ج) زمینه های شکل گیری بسیج:برای بررسی زمینه های توجه حضرت امام خمینی (ره) به مسئله حساس بسیج مردمی در فراز بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، که به صدور فرمان معطوف به شکل گیری این نهاد در آذرماه ۱۳۵۸ منجر شد; باید به محورهای زیر توجه داشت:

۱) اهمیت بازنگری در استراتژی دفاع ملی: پیروزی انقلاب اسلامی، در کنار پیامدهای گسترده ای که در سطوح ملی، منطقه ای و جهانی پدید آورد، از زاویه بازنگری در الگو و نظام دفاع کشور، ضرورتهای نوینی را پیش کشید. به عبارت دیگر، خارج شدن ایران از گستره پیوندهای امنیتی-دفاعی با بلوک غرب و به ویژه امریکا، در کنار محروم سازی این ابرقدرت از طیف وسیعی از منافع منطقه ای و فرامنطقه ای، جمهوری اسلامی ایران را نیز با ضرورت طرح جایگزین مناسبی در سطح استراتژی دفاعی مواجه می کرد; راهبردی فراگیر که بیش از هر چیز بهره گیری از توانمندیهای بومی و درونزا را مدنظر داشت. در این شرایط خطیر، تاکید بر الگوی نقش آفرینی مردمی در عرصه صیانت از کیان انقلاب، به شدت قابل توجه بود.

۲) ضرورت طرح ابتکار دفاعی برای پاسخگویی به تهدیدهای پیش رو: در کنار تاکید بر اهمیت بازنگری در استراتژی دفاعی ایران اسلامی نوپا که به طور عمده در سطح کلان تصمیم سازی امنیت ملی معنا و هویت می یافت، امام (ره) به عنوان فرمانده انقلاب و سکاندار شئون سیاسی و امنیتی کشور، با ضرورت پاسخگویی و مهار عاجل تهدیدات امنیتی خاصی نیز مواجه بود. در این زمینه شرایط حاصل از تسخیر لانه جاسوسی امریکا که با قلیان شور و هیجان انقلابی مردم از یک سو و از سوی دیگر، با تنش عمیق در سطح روابط ایران و ایالات متحده همراه شده بود، قابل تامل است. به طور منطقی اقدام پیش گفته (اشغال سفارت امریکا) می توانست واکنشهای گسترده ای را از طرف دولت امریکا، به ویژه از بعد نظامی موجب شود. در این وضعیت، صدور فرمان تشکیل بسیج به فاصله ۲۰ روز از حادثه مزبور، می توانست زمینه های بازدارندگی مورد نیاز را در برابر ترفندهای خارجی و تحریکات داخلی فراهم آورد.

د) کارکردهای بسیج از زاویه راهبرد دفاع همه جانبه: بر اساس یک تحلیل کلی از الگوی برداشت و طرز تلقی های حضرت امام (ره) نسبت به بسیج، به ویژه از بعد رهنامه دفاع همه جانبه، می توان کارکردهای گوناگونی را برای این نهاد انقلابی در نظر گرفت:

۱) بسیج و بازدارندگی:

بر اساس ادبیات علمی مربوط به مقوله بازدارندگی، مهمترین بعد از این مقوله را باید در تاثیرگذاری روانی آن پی جویی کرد. به کلام دیگر، اهداف اصلی از فعال سازی سیاست بازدارندگی زمانی محقق خواهد شد که چارچوب محاسبات و ارزیابیهای طرف مخاطب این سیاست از رابطه میان سود و زیان حاصل از اقدام به تهاجم، به سوی غلبه خسارتها و ضررهای حاصل (از پیشقدمی در اقدام تجاوزکارانه) به طیف سودهای حاصله هدایت شود. ناگفته نماند که این روند تاثیربخشی روانی و اقناع سازی نسبت به بزرگی ضررها در برابر کوچکی منافع، وجود شرایط دیگری را نیز طلب می کند.با توجه به نکته پیشین، از منظر دفاعی امام خمینی (ره) نیز کارکرد بازدارندگی بسیج از ظرایف خاصی برخوردار می شود. در این زمینه باید توجه داشت که از نظر امام (ره) کار ویژه دفاعی بسیج به ویژه در عرصه بازدارندگی، منحصر به سیاستهای امنیتی ج.ا ایران نبوده و گستره ای فراملی و جهانی را در بر می گیرد.

۲) بسیج و مردمی بودن:

در راستای اهمیت ویژه ای که حضرت امام (ره) برای نقش مردم در پیشبرد اهداف انقلاب اسلامی قائل بود، ضرورت پیوند ناگسستنی و دائمی میان بسیج و مردم نیز معنا می یابد. ایشان در چارچوب ضرورت ارتباط مداوم میان نیروهای مسلح و مردم، همواره بر ریشه یابی بسیج در بطن توده های مردمی پافشاری می کرد.

۳) بسیج و ضرورت پویایی و نوآوری مداوم:

در چارچوب نگرش دفاعی حضرت امام خمینی (ره)، پویش و ابتکارآفرینی، دستور کار دائمی صنوف و بخشهای گوناگون نیروهای مسلح محسوب می شود. در همین زمینه، بسیج نیز مورد توجه واقع شده است.

● نتیجه گیری

بر اساس دستاوردهای نوین عرصه مطالعات و بررسیهای امنیتی، در روند ارزیابی و واکاوی از مقتضیات امنیتی جوامع، به ویژه در جهان سوم، باید ازهر نوع یکسویه گرایی و پافشاری بر طیف محدودی از متغیرهای موثر پرهیز کرد. بر این اساس، اندیشمندان متاخر، گستره تحلیلهای خود را در این زمینه به مجموعه فراگیری از مولفه های سخت و نرم تسری داده اند. بر مبنای این نگرش، در کنار شناسایی منابع بحران زای فرامرزی که به طور عمده ظهور و رواج تهدیدهای سخت افزاری را از جنس "تهدید نظامی" معرفی می کنند، باید به زمینه های درون زا و بومی ناامنی آفرینی مولفه هایی چون: نژاد، خون، قبیله و قوم در سطح کلان جامعه، میزان وفاداری و پایمردی مردم در مسیر پیشبرد اهداف دولت، ضریب مقبولیت دولت در میان توده های مردم و... نیزتوجه داشت. ناگفته نماند که همگام با اهتمام بیشتر قدرتهای بزرگ نسبت به تعبیه سازوکارهای نرم افزاری در سیاست خارجی، به ویژه از زاویه ترویج و توسعه الگوهای فرهنگی و رفتاری خاص، فضای تفکیک میان حوزه های داخلی و خارجی منابع نرم ناامنی نیز به شدت مبهم و پیچیده تر از گذشته شده است.با توجه به این مقدمه کوتاه، به نظر می رسد که مهم ترین بعد از راهبرد دفاع همه جانبه در خصوص بسیج را باید در نقش آفرینی این نهاد در حیطه های نرم و سخت امنیتی پی جویی کرد. به کلام دیگر، هر چند از زاویه اندیشه های دفاعی حضرت امام خمینی (ره)، زمینه های شکل گیری بسیج، در ارتباط با پاسخگویی به طیف گسترده ای از تهدیدهای حاصل از ناامنی سخت افزاری معنا می یابد، اما دامنه این رویکرد دفاعی، در فضایی بسیار گسترده از نیازهای اولیه و به طور عمده ملهم از منابع نرم امنیت آفرینی در صدد تفسیر و تعیین کار ویژه های بسیج برمی آید. پافشاری حضرت امام خمینی (ره) بر کارکردهای عقیدتی و معنوی این نهاد مردمی که فراتر از ایران، در گستره فراملی و جهانی نیز می تواند فضای سرمشق گیری را برای توده های محروم از تعالیم و دستورات الهی تا سطح تشکیل حکومت اسلامی فراهم آورد، شاهدی بر همین مدعاست.

دکتر سید اصغر کیوان حسینی