بیدل دهلوی شاعر ناشناخته فارسی زبان

در این مقاله سعی شده با نظر به کتاب آقای شفیعی کدکنی به بررسی آثار بیدل دهلوی و چرایی کم توجهی ایرانیان به شعر او پرداخته شود.

استفاده "بیدل" از ترکیب های پیچیده و گاهی مبهم، مثل: حیرت دیده، حسرت کمین و... سبب شده که ایرانیان نتوانند اشعار او را به خوبی درک کرده و با آن ارتباط برقرار کنند. امید است با توجهی که در سالهای اخیر به آثار بیدل توسط ناشران، مجلات، روزنامه ها و سایت های اینترنتی شده این شاعر فارسی زبان بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.

دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی در کتاب "شاعر آینه ها" که به بررسی سبک هندی و شعر بیدل می پردازد می نویسد: "باور کنید از چند شاعر معاصر که بگذریم آن هم بعضی از کارهاشان مجموعه میراث ادبی معاصران را اگر در یک کفه ترازو بگذارند و یک مصراع از نوع "گران شد زندگی اما نمی افتد زدوش من" یا " قیامت ریخت بر آینه ام غرق تماشایش"، هر دو مصراع نوشته بیدل هستند من ترجیح می دهم همان مصراع بنام من بماند، و نه آن مجموعه عظیم کلیشه ها و کلمات پوک." گرچه شعر بیدل در تاجیکستان، افغانستان و در گذشته ای نه چندان دور در مناطقی از خراسان، نقل مجالس و محافل ادبی و حتی مردم کوچه و بازار بوده است، و اشعارش را در کنار حافظ می خواندند و در مکتب خانه ها حفظ می کردند، اما اشعار او برای اکثر ایرانیان ناشناخته مانده است.

میرزا عبدالقادر عظیم آبادی متخلص به بیدل، عارفی درشت اندام بود که برخلاف بسیاری از شاعران زمانه خود به سرودن شعر در ستایش شاهان نداشت و این کار را خوار می شمرد هم چنان که وقتی شاهزاده محمد اعظم که بیدل ابتدا در خدمت او کار می کرد، از مقام این شاعر آگاه شد و از وی خواست شعری در مرح او بسراید، بیدل بلافاصله او را ترک کرد. بیدل شاعری است که سبک هندی را به اوج خود رسانده است برای درک شعری که به سبک هندی نوشته شده و لذت بردن از این سبک ادبی و مشخصا شعر بیدل، باید به این نکته توجه داشت که در هر بیت دو مصراع هم معنی اند برای درک بهتر معنی شعر باید ابتدا مصراعی که به لحاظ معنی ساده تر است فهمیده شود و سپس هر دو مصراع با هم خوانده شود. دریاست قطره ای که به دریا رسیده است جز ما کسی دگر نتواند به ما رسید در بیت بالا اگر ابتدا به معنی مصراع دوم که ساده تر است توجه کنیم، مفهوم مصراع اول برایمان به راحتی قابل درک می شود. لذا شعر بیدل باید همراه با تفکر به معنی خوانده شود تا مفهوم آن به درستی ادراک شده و به دل بنشیند.

از دیگر خصوصیات زیبای شعر بیدل لحن موسیقیایی وزن های طولانی اشعار اوست: منفعلم برکه برم، حاجت خویش از بر ای قدمت بر سر من چون سر من بر در تو شاعران سبک هندی همواره سعی داشته اند که در اشعارشان با استفاده از قافیه های تکراری که در معنی متفاوت اند، زبر دستی خود را در استفاده از این شیوه به رخ کشیده و به خواننده عرضه کنند. شفیعی کدکنی با تشبیه این مشخصه شعر بیدل به صیادی که می خواهد نشان دهد که با تورش بجز کبوتر حتی توانایی صید قرقاول و ماهی را هم دارد، زیبایی شعر بیدل را هر چه بیشتر پیش چشم ما به تصویر می کشد.

در خصوص علت محبوبیت بیشتر اشعار بیدل در تاجیکستان و افغانستان نسبت به ایران، به دلایل تاریخی و ادبی ای اشاره شده که مهم ترین آن ها پیچیدگی بیشتر زبان فارسی در این سرزمین ها و استفاده از استعارات است همین امر باعث شده، آثار او در تاشکند، هند و افغانستان به چاپ برسد و حتی بیشتر از ایران که بر خلاف اکثر این کشورها، زبان رسمی آن فارسی است مورد توجه مردم و ادیبان این سرزمین ها قرار بگیرد. استفاده بیدل از ترکیب های پیچیده و گاهی مبهم، مثل: حیرت دیده، حسرت کمین و... سبب شده که ایرانیان نتوانند اشعار او را بخوبی درک کرده و با آن ارتباط برقرار کنند. امید است با توجهی که در سال های اخیر به آثار بیدل توسط ناشران، مجلات، روزنامه ها و سایت های اینترنتی شده این شاعر فارسی زبان بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.

نادر نینوایی