ارزش های پایدار معماری و فرهنگ ایران

نگارخانه میرمیران خانه هنرمندان ایران, از ششم اسفندماه شاهد نمایش آثار معماری كامران طباطبایی دیبا, معمار و خالق ساختمان های مهم و معروفی چون «موزه هنرهای معاصر تهران» , «فرهنگسرای نیاوران» , «پارك شفق» , «مركز تجاری گلستان» و است

در مراسمی كه به همین مناسبت در خانه هنرمندان برپا شد، مهندس حمید نوركیهانی، مهندس نقی بیضاوی و فریار جواهریان به نقد و بررسی آثار این هنرمند معاصر كه در آثارش بر فرهنگ معماری ایرانی تاكید بسیار دارد، پرداختند.

به گزارش سایت خانه هنرمندان فریار جواهریان در این نشست درباره دیروز و امروز معماری شهرك شوشتر نو سخنرانی كرد و سید حمید نوركیهانی نیز درباره دیگر آثار مهندس دیبا كه از جمله مهمترین آنها می توان به بنای پارك نیاوران، موزه هنر های معاصر و پارك شفق اشاره كرد.

فریار جواهریان طی سخنانی گفت: شهر موجودی زنده است كه با طراحی شهری متولد می شود، با همت بهره برداران و مسئولان نگهداری می شود و توسط مسئولان و مالكان رشد می كند. با گذشت زمان دائماً چهره شهر و حتی گاهی ماهیت آن عوض می شود. همیشه به فكر شهر «فتی پورسیكری» در هند هستم كه شاه اكبر همزمان با شاه عباس كه اصفهان را تاسیس كرد، ساخته، ولی فتی پورسیكری بعد از ۳۰ سال همه چاه هایش خشك شد و مردم شهر را ترك كردند والان به صورت یك شهر موزه -بهترین نمونه یك «شهر- موزه» - باقی مانده است.

آن زمان كه نگاه معماران به غرب و معماری مدرن آن معطوف بود، كامران دیبا، موسس مهندسان مشاور داخلی، نگاهش را به ارزش های پایدار معماری و شهرسازی و فرهنگ ایران معطوف كرد. در این راستا در طراحی «شوشتر نو» و به دنبال تبلور جوهره فرهنگ ایرانی و بومی منطقه شوشتر و شوش، ذهن خلاق خود را به كار گرفت.

او در این پروژه سعی داشت از اصول معماری و شهرسازی ایرانی نهایت استفاده را بكند و آن را از طریق فناوری جدید و اشكال ساده هندسی با معماری مدرن تلفیق كند. به نظر من سبك این كار به نوعی «پست مدرن» بود؛ با این كه آن زمان در معماری صحبتی از post-modernism اصلا در میان نبود.

طراحی شهری این پروژه بر اساس الگوی چلیپا - كه در معماری ایرانی چهارطاق و در باغ سازی و شهرسازی به چهارباغ منجر می شود - و با توجه زیاد به فضاهای منفی، شكل گرفته است. مشخص ترین عنصر این طرح، محور پیاده رویی است كه یك سلسله فضاهای عمومی را به هم می پیوندد . كوچه ها به تمامی در پیاده رو هستند و پاركینگ ها در مناطق مخصوص جمع شده اند.

شوشتر نو؛ آن چه می خواست باشد و آن چه شد

كامران افشار نادری می نویسد: «این مجموعه [شوشتر نو] شاید تنها اثر معماری باشد كه از شرایط فقر تكنولوژی و اقتصادی، ارزش زیبایی شناختی پدید آورده است؛ همان چیزی كه آن را زیبایی شناسی فقر می نامند» . به نظر من این مجموعه بی شباهت به كارهای «حسن فتحی» در مصر نیست، هر چند كه روش پیدایش این دو كاملاً متفاوت است. حسن فتحی در فرآیندی participatory كلمه ساكنان بومی را به كار می گیرد تا واحدهای خود را با ساده ترین فناوری بسازند، در صورتی كه در شوشتر پروژه با فناوری روز از طریق مناقصه به پیمانكار خیلی قوی واگذار شد. با این حال نتیجه هر دو خیلی هم شكل است.

اگر طرح جامع اولیه «داض» اجرا می شد، شاید به اهداف اصلی طراحان می رسید، اما متاسفانه تعاونی كشت و صنعت كارون و شركت خانه سازی این مجموعه را رها كردند. مدتی در اختیار جنگ زده ها بود و در حال حاضر در دست مالكان مختلف است كه اكثراً كارمندان دولت اند.

وضعیت فعلی شوشتر نو اسف بار است: تنها محله شهر شوشتر است كه هنوز گاز ندارد و از لحاظ قیمت ارزان ترین املاك را دارد. بازارچه كه هنوز مرتفع ترین بنای شوشتر نو است و از همه جای شهر پیداست، به دلیل عدم رسیدگی و واحدهای صحرایی مسكونی تبدیل به یك ویرانه شده است.

مهندس سید حمید نوركیهانی ،سخنران دیگر این مراسم بود كه در زمینه نقد آثار دیبا چنین گفت: «آغاز فعالیت كامران طباطبایی دیبا در تهران در دفتری كه در زیرزمین دفتر نظام عامری واقع در خیابان فرانسه قرار داشت با یك منشی و دو دانشجو به نام های«دوهی»و«طباطبایی»، از ۱۳۴۵آغاز شد. پس از آن از سال ۱۳۴۷ به خیابان رشت شماره ۲۹ نقل مكان كرده و با نام موسسه شهرسازی و تهیه طرح های اجتماعی ادامه فعالیت داد» .

علاقه او همیشه و همواره به «وجوه اجتماعی معماری» و یا به گفته خود او «معماری انسانی» بود و برای همین معتقد بود كه با شهرسازی بهتر می توان به نیازهای جامعه توجه كرده و به آنها جامه عمل پوشاند.

این حساسیت ها از همان پروژه های اولیه (پارك یوسف آباد، اردوگاه تابستانی كودكان پرورشگاهی در تنكابن) در طراحی هایش لحاظ شده و نمود عملكردی پیدا كرده است.

او در یوسف آباد با تبدیل محل چند هزار متری انباشت زباله آن محله به پارك، در شرایطی كه پارك های شهری چندین هكتاری به خصوص در تهران ساخته می شد و همگی از الگوی باغ شكل می گرفت، آن پارك موفق را طراحی كرده و به بهره برداری رساند. با پیش بینی فضاهای فرهنگی در دل پارك و انتخاب مناسب ساختمان ها در محدوده ای در نیمه شمالی كه با ساختمان قدیمی واقع در آن محدوده اجماع داشتند، اولین فرهنگسرای ایران را پایه گذاری كرد. دیبا با پیش بینی مسیرهای عبوری اصلی و متقاطع (ضربدری) كه با سنگ فرش مخصوص از راه های فرعی تفكیك شده اند، در چهار گوشه پارك عامل دیگری برای تشویق عبور عابران عادی به پارك، پیش بینی نمود. كارهای دیگر دیبا در تهران كه برای همه شناخته شده هستند از معدود آثار معاصر معماری كشور ما هستند كه شهرت جهانی داشته و جزو میراث فرهنگی نیز به ثبت رسیده و یا در شرف ثبت هستند (موزه هنرهای معاصر، فرهنگسرای نیاوران، دفتر مخصوص، پارك شفق).

كامران دیبا در طول ۱۲ سال كار تخصصی در ایران (۱۳۵۷-۱۳۴۵) در پی پیدا كردن كمبودهای فرهنگی و مردمی در زمینه معماری بوده و با برنامه ریزی و معرفی آنها به مسئولان وقت، بدون توجه به ابعاد فیزیكی و مساحات محدود ساختمان ها، آنها را تشویق به احداث این گونه بناها كرده و با پرهیز از استفاده نام های خاص در انتخاب عنوان طرح های ساخته شده از اسامی ای استفاده كرد كه ماندگار باشند (موزه هنرهای معاصر- فرهنگسرای نیاوران- پارك یوسف آباد- شفق). حتی در طرح محوطه دفتر مخصوص و فرهنگسرای نیاوران آگاهانه در تفكیك این دو ساختمان كه در عین حال با محوطه سازی به هم مرتبط هستند، توانست ساختمان مردمی را از ساختمان دفتر مخصوص جدا كرده و امكان استفاده و بهره وری را برای مردم - كه این ساختمان ها برای آنها ساخته شده است- محفوظ بدارد.

یكی از مهم ترین نقطه نظرات او در پروژه ها، توجه خاص به محوطه سازی (كه از باغ سازی های ایرانی نشأت گرفته بود) بود كه در عین سادگی، ارزش مورد نظر را دارا باشد و این امر با رعایت تناسب ساختمان ها در زمین های هر طرح نیز كاملاً محسوس است. (مانند باغ مجسمه در شمال موزه هنرهای معاصر).

یكی دیگر از ظرافت های كارهای او استفاده از مجسمه با مقیاس ۱*۱ از مردم عادی در محل هایی از محوطه و فضاهای میانی و حاشیه خیابان طرحهایش است كه به واقع كارهای او را به شكلی شاخص نموده كه به این ترتیب رابطه مردم با هنر را قوت بخشیده است(این كار برای بار اول در دنیا در پارك شفق انجام شده است). گنجینه آثار هنر معاصر موزه هنرهای معاصر كه توسط كامران دیبا در دوران تصدی ریاست موزه (قبل از انقلاب) خرید و جمع آوری شده است از نظر ارزش و اعتبار در رده چهارم جهان قرار دارد. (نقل از صفحه اول همشهری سه شنبه ۸/۶/۸۴).

علاوه بر پروژه های مذكور، پروژه های زیر نیز از جمله كارهای اجرا شده ایشان در تهران و سایر نقاط كشور است:

۱.طرح توسعه دبستان و دبیرستان كاخ نیاوران در شمال كاخ با ورودی مستقل از شمال (در حال حاضر به كلاس های آموزش عالی میراث فرهنگی اختصاصی دارد).

۲.مركز خرید محله شهرك فرحزاد (مجتمع گلستان شهرك غرب) كه كار مرحله سوم ناتمام آن را مهندس مشاور دیگری به سلیقه خود به اتمام رسانده است.

۳.در محوطه عمومی شمال باغ مجسمه موزه هنرهای معاصر كه با دروازه ای بتنی برای ورودی با نام دروازه فرهنگ تعریف و نامگذاری شده بود و به دلیل اختلاف سطح، اشراف و تسلط كامل به موزه و باغ مجسمه داشتن، كیوسك هایی برای عرضه مایحتاج (fastfood) تعبیه و در اختیار عموم قرار داشت كه متاسفانه در حال حاضر با واگذاری غلط آن جا به دكه داران، برای تخلیه آن جا و احداث ساختمان گالری ملی به ناچار بیش از ۲ میلیارد تومان می بایست به دكه داران پرداخت نمایند.

۴. ساختمان های «خانه زن» برای سازمان زنان وقت كه در نزدیك به ۸۰ نقطه كشور و در ۴ اقلیم ساخته شد (نمونه اصلی در تهران و در كنار جاده قم اجرا شد).

۵.باغ دلگشا در شیراز

۶.طرح استراحت گاه شركت نفت در محمودآباد كه قسمت هایی از آن اجرا شده است.

۷.ساختمان اداری كانون پرورش فكری در شهرك غرب (اسكلت آن تا یك طبقه اجرا شد).

در این جلسه ضمن نمایش فیلم، مصاحبه ای با كامران طباطبایی دیبا درباره آثارش، مهندس نقی بیضاوی نیز روی نمایش اسلایدهای آثار این معمار، به ارائه توضیحاتی در این خصوص و نقد آنها پرداخت. مجموعه نشست های «معرفی و نقد معماری امروز ایران» به اهتمام انجمن فرهنگی جامعه مهندسان معمار ایران به طور مداوم در روزهای پنج شنبه آخر هر ماه در خانه هنرمندان با هدف اطلاع رسانی در حوزه معماری و اشاعه گفت وگو در فضایی زنده برگزار می شود.