حقیقت در نزدیکی ماست, اما آن را نمی بینیم

به مناسبت سالگرد تولد آندری تارکوفسکی

سینمای هنری اروپا در دهه شصت میلا‌دی به اوج شکوفایی خود رسید و مرزهای آن تا پشت درهای‌هالیوود نیز به پیش رفت و صنعت سینمای قراردادی و داستانگوی آمریکا را تحت تاثیر خود قرار داد و اندکی لرزاند. آندری تارکوفسکی یکی از بزرگترین پرچمداران این جریان بزرگ سینمایی بود. او در چهاردهم آوریل سال ۱۹۳۲ در روسیه متولد شد.

پدرش آرسنی تارکوفسکی شاعر بزرگ زمان خود بود. آندری تحت تعلیمات میخائیل رم در مدرسه سینمایی مسکو (یادگار لف کولشف فیلمساز بزرگ سینمایی پس از انقلا‌ب اکتبر شوروی) دوره‌های فیلمسازی را پشت سر گذراند و فیلم «امروز مرخصی در کار نیست» (۱۹۵۹) را در همین سال‌ها ساخت. اما پایان نامه تحصیلی اش را یک سال بعد با همکاری دوست و یار همیشگی اش، آندری میخالکوف کونچالوفسکی، با نام «غلتک و ویولن» مقابل دوربین برد که در جشنواره فیلم دانشجویی نیویورک جایزه بهترین فیلم را از آن خود کرد. نخستین فیلم بلند سینمایی تارکوفسکی، کودکی ایوان (۱۹۶۲) بود که در ژانر سینمای جنگ جای می‌گرفت و داستان یک نوجوان را در زمان جنگ دوم جهانی روایت می‌کرد که در خدمت نیروهای وطن بود.

اما سبک و لحن این فیلم با جنس آثار تبلیغاتی و حماسی سبک استالینیسم که پس از مرگ دیکتاتور نیز همچنان در راس دستور کار مسئولین سینمای شوروی قرار داشت، متفاوت بود و به مذاق خیلی از سیاست‌گذاران وقت چندان خوش نیامد. کودکی ایوان در همان سال در جشنواره فیلم ونیز برنده جایزه شیر طلا‌یی شد. تارکوفسکی فیلم بعدی خود، آندری روبلف را در سال ۱۹۶۵ درباره داستان زندگی شمایل نگار معروف روس در قرن پانزدهم ساخت.

تارکوفسکی در این فیلم بدون آن که تاریخ را تحریف کند، نگاه شخصی خود را تزریق کرد و همین امر سبب شد تا به بهانه ارائه تصویری نادرست از تاریخ قرون وسطای روسیه، نمایش آندری روبلف توسط دستگاه سانسور دولتی ممنوع اعلا‌م شود.

سرانجام آندری روبلف پس از جرح و تعدیل‌هایی زیاد، در سطحی محدود اجازه نمایش در داخل شوروی را گرفت و چهار سال پس از زمان ساختش در جشنواره فیلم کن شرکت کرد و جایزه هیئت منتقدان بین المللی این جشنواره بزرگ سینمایی را دریافت نمود.

سومین فیلم بلند تارکوفسکی، سولا‌ریس، اثری علمی‌تخیلی براساس رمان معروف استانیسلا‌و لم بود که بسیاری از منتقدان آن را پاسخی روسی به فیلم مشهور و ماندگار اودیسه فضایی ۲۰۰۱ (استنلی کوبریک) می‌دانند.

تارکوفسکی در این فیلم نیز به دنبال یافتن دیدگاه‌های شخصی خود بود و علا‌قه چندانی به پیروی از فرمول‌های رایج این ژانر نشان نداد.

سولا‌ریس در جشنواره فیلم کن سال ۱۹۷۲ برنده جایزه ویژه هیئت داوران شد. آندری تارکوفسکی در سال ۱۹۷۵ شخصی‌ترین فیلم خود، «آینه»، را مقابل دوربین برد. بسیاری با این فیلم تارکوفسکی ارتباط برقرار نکردند و سبک آن را نپسندیدند.

آینه به نوعی اثری اتوبیوگرافی به شمار می‌آید و آن را حدیث نفس تارکوفسکی می‌دانند. از این منظر حتی آینه را با آمارکورد، فیلم درخشان فدریکو فلینی، مقایسه می‌کنند. با آنکه دستگاه نظارت و سانسور شوروی فیلم آینه را قابل نمایش در کشور دانست، اما اجازه خروج آن را برای اکران بین‌المللی تا سال ۱۹۸۰ صادر نکرد.

نکته قابل اشاره در آینه حضور مادر تارکوفسکی در نقش مادر و پخش صدای پدرش، آرسنی، بر روی تصاویر فیلم بود که شعرهای خود را دکلمه می‌کرد.

تارکوفسکی که همواره زیر ذره بین مسئولین نظارت و ارزشیابی دولتی شرایط بسیار دشواری را برای ساخت فیلم داشت، آخرین فیلم خود را در زادگاهش در سال ۱۹۷۹ ساخت; استاکر، یکی از تحسین شده‌ترین فیلم‌های تاریخ سینما. فیلم درباره سفر سه نفر برای یافتن کلبه‌ای در یک منطقه صنعتی است که می‌گویند آرزوی هر کسی را برآورده می‌کند.

تارکوفسکی در این فیلم مفاهیم مذهبی، فلسفی و علمی‌مورد نظرش (به خصوص مقوله بحث انگیز معجزه) را با زبانی ساده و با سبک همیشگی اش در مقابل دیدگان بیننده به نمایش می‌گذارد. بسیاری از منتقدان اروپایی استاکر را بیانیه ای علیه محدودیت آزادی اندیشه در کشور شوراها لقب دادند. تارکوفسکی که وضعیت را برای ادامه فیلمسازی در کشورش غیرقابل تحمل یافته بود، به ایتالیا رفت و در سال ۱۹۸۳ فیلم نوستالژیا را درباره شاعری روس ساخت که برای تحقیق درباره یک آهنگساز مشهور هم وطنش که دویست سال قبل به ایتالیا آمده بود، راهی آن کشور می‌شود و مسیر او را می‌پیماید. با آنکه یک کمپانی ایتالیایی سرمایه گذاری و پشتیبانی از فیلم را برعهده گرفته بود، اما تارکوفسکی باز هم حاضر به ساخت فیلمی‌جدا از دیدگاه‌های فلسفی و مذهبی مورد علا‌قه اش نشد و کماکان در مسیر قبلی خود گام برداشت و علا‌قه‌مندان به سینمای شخصی‌اش را دلسرد ننمود. نمایش فیلم در جشنواره کن همان سال غوغایی به پا کرد.

نوستالژیا به طور مشترک با فیلم پول (روبر برسون)، جایزه ویژه فیلمسازی خلا‌ق را کسب کرد و همچنین موفق به دریافت جایزه هیئت منتقدان بین‌المللی شد. اما آخرین فیلم تارکوفسکی که آن را وصیت نامه او می‌دانند، در سال ۱۹۸۶ و با نام ایثار ساخته شد. تارکوفسکی که فیلمنامه این اثر را با الهام از افسانه‌ها و اسطوره‌های اسلا‌و نوشت، سون نیکویست، یکی از بزرگترین فیلمبرداران تاریخ سینما را که همکاری دیرینه‌ای با اینگمار برگمان( فیلمساز بزرگ سینمای سوئد) داشت و چندین بار هم جایزه اسکار را ربوده بود، را به عنوان مدیر فیلمبرداری فیلمش انتخاب کرد و با کمک خلا‌قیت مثال زدنی او و توانایی بی‌حد و حصر خودش در خلق تصاویر نقاشی گونه فیلمی‌ساخت که از حیث بصری یکی از بهترین آثار کارنامه‌اش به شمار می‌رود.

فیلم می‌خواهد بگوید که راز نجات جهان در عشق نهفته است. شخصیت اصلی داستان بارها کابوس یک جنگ جهانی اتمی‌را می‌بیند و در انتها خود و کلبه‌اش را آتش می‌زند تا جهان به نوعی از خطر جنگ در امان بماند. تارکوفسکی در زمان نمایش آخرین فیلمش در جشنواره کن، به علت سرطان ریه در پاریس درگذشت و نتوانست شاهد موفقیت بی‌نظیر ایثار در جشنواره کن باشد. در آن سال جایزه ویژه هیئت داوران و جایزه مخصوص هیئت منتقدان بین‌المللی به ایثار اعطا شد و سون نیکویست هم برای فیلمبرداری درخشان این اثر جایزه تلا‌ش هنری را دریافت کرد.

جهان تارکوفسکی دنیای خاصی است که هر سلیقه‌ای آن را نمی‌پسندد. برای تماشای فیلم‌های تارکوفسکی باید ابتدا با جهان‌بینی این فیلمساز بزرگ و نگاهش به مذهب، فلسفه، اخلا‌قیات و کلا‌ زندگی آشنا شد و سپس با عمق وجود تصاویر آمیخته به شعر و نقاشی او را مشاهده کرد و به مفاهیم بزرگی که در پس نگاه این سینماگر بزرگ به جهان هستی است، دست یافت.

تارکوفسکی در اوج خفقان و محدودیت کمونیسم حاکم بر روسیه، خود را به راحتی نفروخت و تسلیم خواسته‌های تبلیغاتی و سفارشی سیاست‌گذاران سینمایی کشورش نشد و خود و فیلم‌هایش را در تاریخ درخشان سینمای روسیه و جهان برای همیشه ماندگار کرد. پیام سینمای او این بود که هیچ بخشی از زندگی و یا طبیعت نقشی ثابت و تغییرناپذیر ندارند و انسان با نیروی عشق به خدا و درک و لذت بردن از نشانه‌های زیبای زمینی پروردگار می‌تواند در زندگی خود و محیط پیرامونش تغییر ایجاد کند. خود او در جایی گفته است: حقیقت در نزدیکی ماست; اما ما آن را نمی‌بینیم!

امیررضا نوری پرتو‌