مردم در عکس های ۱۳۰۰

روایت هایی از آغاز عکاسی در ایران

زنان بزک کرده، مردان شق و رق، رجال سیاسی، روحانیون، محصلین، کارگران، خانواده‌های متوسط، قهوه‌خانه‌چی و... اینها عکس‌هایی هستند که در موزه عکاسخانه شهر، ما را به سال‌های دور و خاطره انگیز می‌برند.

این نمایشگاه با عنوان عکس‌هایی از زندگی مردم در دهه ۱۳۰۰ شمسی، شامل ۲۲ قطعه عکس قدیمی در ابعاد مختلف و مربوط به دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی است که از ۱۷ خرداد تا ۴ تیر ماه در عکاسخانه شهر برگزار می‌شود. عکس‌ها از آرشیو ناصرالدین حسن‌زاده که یکی از مجموعه‌داران عکس‌های قدیمی است، انتخاب شده است.

سرآغاز عکاسی در ایران، رخدادها و اتفاقاتی بود که گاه درنوع خود، در جهان کم نظیر و برخی اوقات پیشرو حرکت‌های عکاسی در جهان بود که از این لحاظ، جای تحقیق و پژوهش بسیار دارد. به همین خاطر، پیدایش عکاسی و رواج روش‌های گوناگون این فن در ایران، با اختلاف حدود سه سال از اعلام موجودیت عکاسی در سال ۱۸۳۹ در فرانسه، روی داد. نخستین دستگاه‌های عکاسی به روش داگرئوتیپ، به درخواست محمد شاه قاجار از کشورهای روسیه و انگلستان به دربار ایران وارد شد. دستگاه‌های عکسبرداری روسیه که هدیه امپراتور بود، زودتررسید و(نیکلای پاولوف) دیپلمات جوان ‌‌روس که به این منظور تعلیم عکاسی دیده بود، این دستگاه‌ها را به تهران آورد و در اواسط دسامبر۱۸۴۲، مطابق پایان آذر ۱۲۲۱ هجری شمسی، نخستین عکسبرداری در ایران را انجام داد.

با ورود دوربین عکاسی به ایران، محمد شاه قاجار تمایل داشت تا با این پدیده نوظهور آشنا شود. به همین خاطر تصویر شاه، بعضی از اعضای خانواده درباری، حاج میرزا آغاسی؛ وزیر شاه و برخی درباریان در یکی از کاخ‌های تهران روی صفحه نقره یا داگرئوتیپ، ثبت شد. در سال ۱۸۴۴ میلادی، با ورود جوانی به نام ژول ریشار که برای کار به ایران آمده بود و مهارتی هم در عکسبرداری به شیوه داگرئوتیپ داشت، از محمد شاه قاجار، خانواده پادشاهی و درباریان بارها و بارها، عکس‌های فراوانی تهیه کرد. ژول ریشار، سپس در دارالفنون به تدریس زبان فرانسه پرداخت. وی پس از آنکه دین اسلام را برگزید، نام «میرزا رضا خان» را برای خود انتخاب کرد. ناصرالدین میرزا ولیعهد سیزده ساله محمد شاه قاجار از اولین افراد خانواده سلطنتی بود که تصویر او بر صفحه داگرئوتیپ ثبت شد. این موضوع بعدها هم دنبال شد و علاقه ناصرالدین شاه را به خود بیشتر کرد. همچنین قدیمی ترین عکس‌های ناصر الدین شاه عبارتند از پرتره‌ای که از خودش گرفته و پرتره‌ای تمام رخ ازمهدعلیا. با توجه به قدیمی ترین عکس‌های موجود درآلبوم کاخ گلستان، می‌توان نتیجه گرفت که در آن زمان درباریان خود عکاسان چیره دستی بوده‌اند؛ برای نمونه آقا رضا از پیشخدمتان مخصوص شاه که عکاسی را در دارالفنون فرا گرفته بود، به مقام نخستین عکاسباشی دربار منصوب شد. با این که ناصرالدین شاه، خود عکاس توانایی بود و ازهر پدیده اروپایی، به‌ویژه عکاسی، لذت فراوانی می‌برد، مربیان اروپایی را از کشورهای روسیه، فرانسه، اتریش و ایتالیا برای آموزش جوانان کشور، به ایران دعوت کرد. این مربیان در مدرسه دارالفنون تدریس می‌‌کردند.

عکاسی پس از سال ۱۸۶۰میلادی در برنامه‌های درسی دارالفنون گنجانده شد. با حمایت ناصرالدین شاه از عکاسی، زمینه‌های گوناگون این فن و هنر در سالهای آغازین، باعث رشد و شکوفایی آن شد. پس از آقا رضا عکاسباشی هم باید ازشاگردانش و کسانی که به عنوان دستیار، نزد وی در عکاسخانه همایونی کار می‌کردند، اشاره کنیم. از آن به بعد عکاسانی که پس از او به عنوان عکاس دربار یا عکاس مدرسه دارالفنون برگزیده شدند، اشخاصی هستند که از شهر تهران و موضوعاتش، عکاسی کردند. این عکاسان عبارتند از: آقا یوسف عکاس، میرزا حسنعلی عکاس، میرزا ابراهیم عکاسباشی، سوریوگین، ژوزف پاپازیان و... بنابراین از عکس‌های موجود این دوران، می‌توان به بخشی از راه و رسم زندگی آن زمان پی برد.

از دیگر کارهای جالبی که در زمان ناصرالدین شاه در رابطه با عکاسی صورت گرفت گزارش‌های تصویری از زندانیان، محبوسین و محکومین جزایی و سیاسی بود. عکس چهره میرزا رضای کرمانی، از این نمونه عکس‌ها است. این نوع عکس‌ها کارکردی همچون پرونده سازی از سوابق قضایی و سیاسی افراد و یا برای عبرت آموزی دیگران داشته است.

پس از چندی، در سال ۱۲۸۵ هجری قمری، اولین عکاسخانه عمومی هم به فرمان ناصرالدین شاه در تهران تاسیس شد. روزنامه «دولت علیه ایران» هم در آن روزگار با چاپ اطلاعیه ای، از آن خبر داد: چون اغلب مردم زیاده از حد مایل و راغب هستند که عکس خود را بیاندازند و در عکاسخانه مبارکه دولتی همه کس نمی‌توانست برود و عکس خود را بیاندازد،عکاسباشی، عباسعلی بیگ آدم خود را که مدت‌ها زیر دست او بوده و تربیت شده و در عکاسی کمال مهارت را پیدا کرده بود، قرار گذاشت در خیابان جباخانه مبارکه ( باب همایون کنونی) حجره‌ای ترتیب واسباب عکاسی آماده نماید تا هر کس را میل انداختن عکس خود باشد، درآنجا رفته عکس بیاندازد و قیمت آن هم موقوف به بزرگ و کوچکی عکس است: عکس بزرگ یکی چهار هزار «دینار» است تا دوازده عدد. پس از آن، هر کس زیادتر طالب باشد، یکی سه هزار دینار است، عکس کوچک یکی دوهزار دینار است تا دوازده عدد. بعد از آن هر کس زیادتر بخواهد، یکی سی «شاهی» است. از این تاریخ به بعد، گشایش عکاسخانه‌ها در تهران و سایر شهرهای بزرگ ایران مانند اصفهان، مشهد، شیراز، تبریز و رشت رو به فزونی رفت، چنان که اعتماد السلطنه در کتاب «المآثر والآثار» که تاریخ چهل سال فعالیت‌های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی دوران ناصری را در بر دارد، تعداد عکاسخانه‌ها و استادان عکاسی را در تهران و سایر بلاد ایران را بسیار زیاد و خارج از حد شمارش، نوشته است. یکی دیگر از نکات قابل توجه درعکاسی دوران قاجار، عکاسی توسط زنان بود. نخستین عکاسان زن ایرانی را باید در میان زنان حرمسرای ناصرالدین شاه قاجار که خود شیفته این فن بود، جست‌وجو کرد. در برخی از آلبوم‌های ناصری که در آلبوم خانه کاخ گلستان موجود است، آثاری از این زنان عکاس که به‌طور تفننی به عکاسی می‌‌پرداختند، دیده می‌شود. اما نخستین زن ایرانی که به صراحت بر عکاسی او اشاره شده، عزت ملک خانم ملقب به «اشرف‌السلطنه» همسر محمد حسن خان اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات دوران ناصری است که عکاسی را از «شاهزاده محمدمیرزا» پسر عموی خود فرا گرفته است.

همسر و دختر آنتوان خان سوریوگین، عکاس نامدار دوران ناصری تا رضاخان را هم باید در شمار نخستین زنان عکاس در ایران آورد. یکی از منابع ارزشمند دوره قاجار، عکس‌های ارنست هولستر وآنتوان سوریوگین است که نشان تاریخ زنده دوره قاجار است. ارنست هولستر

(۱۱ - ۱۸۳۵) مهندس آلمانی، یکی از عکاسان پیشگام نیمه‏ دوم قرن ۱۹ میلادی است که در زمان ناصرالدین شاه به ایران آمد و نزدیک به ۲۰ سال از عمر خود را در اصفهان گذراند. مجموعه‏ منحصربه فرد عکس‏ها‏ی هولستر، سال‏ها از نظرها پنهان بود و بر اثر یک اتفاق در خانه ریکولتا، نوه‏ او در مانستر آلمان به دست آمد. او در طول سال‌ها حدود۳۰۰۰ عکس از اصفهان و نقاط دیگر ایران گرفت. عکس‌هایی از خانه و خانواده خود، از کوچه‌ها، باغ‌ها، مساجد، پل‌ها، کبوترخانه‌ها، امامزاده‌ها، کشتزارها، گله‌ها، کجاوه‌ها، کاروان‌ها، خانه‌ها، حکام و رجال اصفهان، علما، بازرگانان، پیشه‌وران، زرتشتیان، افغان‌ها، کلیساهای جلفا و کشیشان و تارک دنیاهای ارمنی، عروس و دامادهای ارمنی، رجال ارمنی جلفا، مجالس تعزیه و تعزیه‌گردان‌ها، زورخانه و پهلوان‌ها، مراسم عروسی و میوه‌ها و... شاید در نگاه اول، تصاویر هولستر فقط یک تعداد عکس معمولی از یک دوره تاریخی و از مردم و اصناف و بناهای آن دوره باشد. ولی نگاه دقیق و داشتن مطالعه، به عکس‌هایش ارزش تاریخی بخشیده و بیانگر اهمیت قائل شدن او به معماری گذشتگان و فهم او از معماری دوره‌ خاصی بوده است. اهمیت دادن به آداب و رسوم مردم عادی و در نگاه دیگر، سبک زندگی حاکمان وقت، همه نشانگر نگاهی ارزشمند به تاریخ، از دید یک فرد علاقه‌مند و اهل مطالعه است. هولستر درسال۱۹۱۱ در ۷۶سالگی درگذشت و پس از مرگش فرزندان او شیشه‌ها و عکس‌هایش را به آلمان بردند. در دهه ۱۹۶۰ میلادی، ترکیدن لوله آب در زیرزمینی که انبار منزل یکی از نواده‌های هولستر بود، باعث شد تا آنها صندوق‌ نگاتیوهای شیشه‌ای را پیدا کنند و نمونه‌هایی از این عکس‌ها را در مجلات مختلف به چاپ رسانند. نخستین بار در سال ۱۳۵۵ هجری شمسی، عکس‏های هولستر از اصفهان همراه با یادداشت‏های او در کتابی به نام (ایران در یکصد و سیزده سال پیش) چاپ شد.

رها روزبهان