جامعه شناسی تکنولوژی

جامعه شناسی تکنولوژی گرایشی است که به تأثیر جامعه و تکنولوژی بر یکدیگر می پردازد

جلسه نقد کتاب جامعه‌شناسی تکنولوژی دکتر محمد توکل، استاد جامعه‌شناسی معرفت و علم و تکنولوژی دانشگاه تهران در سرای اهل‌ قلم برگزار شد. در این نشست دکتر محمدمهدی لبیبی به نقد کتاب پرداخت و مباحث آن‌ را تبیین کرد.

● جامعه‌شناسی تکنولوژی مهجور مانده است

همان‌گونه که می‌دانید درسی دانشگاهی تحت عنوان جامعه‌شناسی علم و تکنولوژی حدود ۲۰ سال است که تعریف شده و تدریس می‌شود که به اختصار به جامعه‌شناسی علم مشهور است. نخستین بار پس از انقلاب این درس در دانشگاه علوم اجتماعی دانشگاه تهران و کم و بیش همزمان در چند دانشگاه دیگر تحت عنوان جامعه‌شناسی علم راه‌اندازی شد. در دنیا نیز این درس هم به عنوان جامعه‌شناسی علم و تکنولوژی و هم جامعه‌شناسی علم ارائه می‌شود. علی رغم این‌که عنوان این درس در بسیاری از دانشگاه‌های داخلی و خارجی «جامعه‌شناسی علم و تکنولوژی» است، اما در عمل موضوعات مطالب کتب بیشتر در حوزه جامعه‌شناسی علم است که به جنبه‌ها و پارامترهای تأثیرگذار بر علم از منظر اجتماعی می‌پردازد و گاه به تأثیرات علم بر جامعه پرداخته می‌شود و کمتر به حوزه تکنولوژی وارد می‌شود. این عدم ورود به ۲ دلیل صورت می‌گیرد.

یکی کمبود منابع است که حتی در سطح جهان به جرأت می‌توان گفت شاید به تعداد انگشتان دست برسد. کتاب تحت عنوان جامعه‌شناسی تکنولوژی به زبان انگلیسی وجود ندارد و اگر به آنها نیز دقت کنید به جامعه‌شناسی تکنولوژی در حوزه خاصی چون نانو تکنولوژی و سایر حوزه‌های خاص پرداخته است. کتاب سنگین و جاافتاده‌ای که حاوی مباحث مورد نظر و انتظار در جامعه‌شناسی تکنولوژی باشد، حتی درسطح جهان نیز یافت نمی‌شود و همین سبب می شود درس‌های جامعه‌شناسی این رشته نیز بیشتر در حوزه علم دور بزند.

دوم این‌که مباحث در حوزه جامعه‌شناسی تکنولوژی از جامعه‌شناسی علم پیچیده‌تر است و بحث بر سر تاثیرات جامعه‌شناسی در حوزه علم، سازمان علمی و تولید و توسعه علم در دنیا بیشتر بوده و ملموس‌تر است. تاثیر پارامترهای اجتماعی برتکنولوژی و عکس آن ناملموس‌‌تر می‌نماید. در نتیجه جامعه‌شناسی تکنولوژی بخش مغفول مانده دروس دانشگاهی است، اما با این‌که در سال‌های اخیر مطالعات بین رشته‌ای روی تکنولوژی بیشتر شده، هنوز مجموعه‌ای همنوا تحت عنوان جامعه‌شناسی تکنولوژی به وجود نیامده است.

● نگاه جامعه‌شناسانه به مهندسی

یکی از دغدغه‌هایم از آغاز، نگاه به حوزه‌های مهندسی با رویکرد جامعه‌شناختی بوده است. دغدغه همیشگی‌ام نگاه تلفیقی فنی ـ مهندسی و علوم انسانی و اجتماعی بوده است. به همین دلیل هم پس از احساس ضعف در این زمینه در سال‌های گذشته نخست به شکل کارهای مطالعاتی و تحقیق و مقالات در جامعه‌شناسی تکنولوژی و سپس در ۳ سال گذشته روی کتاب جامعه‌شناسی تکنولوژی کار کرده‌ام. این نوع مباحث از جمله کارهای لازم در مطالعات بین‌رشته‌ای بین مهندسی و علوم اجتماعی است که بویژه برای کشور، این گونه مباحث مغتنم است. زیرا یکی از اهداف مهم نظام همواره پس از انقلاب، پیشرفت بر اساس تکنولوژی بوده است و برای آن سرمایه‌گذاری مالی، انسانی و برنامه‌ریزی بسیاری انجام شده است که به اهداف مورد انتظار دست نیافته‌ایم و علت این نرسیدن بیش از آن‌که ریشه در منابع مالی و انسانی داشته باشد، به مشکلات فرهنگی، سازمانی، مدیریتی و اجتماعی و در کل به موانع جامعه‌شناسی مربوط می‌شود. بنابراین طرح این گونه مباحث برای رسیدن به آینده‌ای بهتر و توسعه جامع ضروری می‌نماید.

● کتاب نیمی نظر، نیمی عمل

کتاب «جامعه‌شناسی» مشتمل بر ۱۰ فصل است که ۵ فصل نخست به مباحث نظری و ۵ فصل بعدی به بحث مصداقی در مورد جامعه‌شناسی تکنولوژی در کشور اختصاص یافته است. در یکی از این فصول کتاب، به صورت فشرده به نظریه‌های موجود جامعه‌شناسی تکنولوژی پرداخته شده، اما به این علت که مخاطب این کتاب دانشجویان هستند، تنها به امهات نظریات اکتفا شده و پژوهش بیشتر به عهده مخاطب گذاشته شده است. در این نظریه‌ها بیشتر به نظریاتی که پارامترهای جامعه‌شناختی را به واقعیت‌های تکنولوژیک می‌پیوندد، پرداخته شده است.

● مرزبندی بین مفاهیم

در این کتاب، مرز بین جبر تکنولوژیک و جامعه‌شناسی تکنولوژیک واضح است. در جبر تکنولوژیک آن‌که سوار بوده و خط می‌دهد و پیش می‌برد، تکنولوژی است. تکنولوژی است که معین می‌کند ساختارهای اجتماعی و ارزش‌های فرهنگی «چه» باشند و حرکت‌های اجتماعی به چه سمت و سویی شکل بگیرند. در مقابل پارامترهای اجتماعی است که به تکنولوژی شکل می‌دهد و بر آن سوار است و تکنولوژی مقهور انسان است. در این نگاه تکنولوژی همچون سایر موضوعات که به دست انسان شکل گرفته، مقهور انسان است. بین این دو، خط سومی وجود دارد که در آن برتری با تکنولوژی یا پارامترهای اجتماعی به شکل کامل نیست.

● مثال کاربردی ملموس

در بیان مثال کاربردی جایی که جامعه‌شناسی تکنولوژی می‌تواند نقش خطیری داشته باشد، می‌توان گفت جامعه جهانی اعتراف کرده است که به کشاورزی آفریقا بر اثر ورود تکنولوژی بدون مطالعات جامعه‌شناسانه ضربه خورده و سیستم آبیاری جنوب شرق آسیا نیز صدمه دیده است. مثال این صدمه در کشور ما سدسازی بدون مطالعات جامعه‌شناسانه است که در آن به بافت بومی، فرهنگ محلی و قشربندی اجتماعی و مشکلات هویتی مناطقی که به زیر آب می‌رود، توجه کافی نشده است. ضمن این‌که باید تاثیر این تکنولوژی بر مناطق اطراف نیز مورد بررسی قرار می‌گرفته است. به علت همین نقد نیز سدسازان مکلف به مطالعات فرهنگی شدند.

● قدم اول و طرح مساله

این کتاب در حد طرح مساله به جامعه‌شناسی تکنولوژی و بیان مثال پرداخته و این تازه آغاز راه است. در این اثر به مباحث جدیدی اشاره شده است که باید فراتر از جامعه و فرد به محیط نیز توجه شود، به همین لحاظ باید پرسید به لحاظ زیرسیستم فیزیکی آیا احداث صنایع در محیطی مناسب است یا خیر و این یکی از مشکلات جامعه‌شناسانه تکنولوژی ما بوده است.

مهدی امام‌بخش