افول جهانی حرفه روزنامه نگاری رکن چهارم در سراشیبی

روزنامه نگاران ایرانی در سال های اخیر هر روز بیش از گذشته نسبت به آینده حرفه ای و وضعیت شغلی خود ناامید می شوند

روزنامه‌نگاران ایرانی در سال‌های اخیر هر روز بیش از گذشته نسبت به آینده حرفه‌ای و وضعیت شغلی خود ناامید می‌شوند. دستمزدهای آن‌ها گاه چندین ماه به تعویق می‌افتد، در محیط کار با برخوردهای نامناسب روبرو هستند،‌ وضعیت قراردادهای کاری آن‌ها غالبا مشخص نیست و در نهایت، وجود فقدان امنیت شغلی و حرفه‌ای که ناشی از سخت‌گیری‌های قضایی و همچنین چالش‌های فراوان در حوزه روابط کارگر و کارفرما، سبب شده است تا روزنامه‌نگاری هر روز بیش از گذشته به حرفه‌ای تبدیل شود که ناامن و پرمخاطره است. در کنار این، رویدادهای ناگواری چون سقوط هواپیمایی که کاربرد غالبش «نظامی» بود و خبرنگاران غیرنظامی را به منطقه انجام مانوری نظامی می‌برد، این پرسش را پررنگ کرد که چرا در کنار همه محدودیت‌های موجود بر سر راه حرفه روزنامه‌نگاری، هنوز در زمینه بسیاری از استانداردهای ابتدایی برای حفاظت از خبرنگاران در حوزه‌های خبری خلاهایی وجود دارد. برای نمونه‌ای جدیدتر از این دست رویدادها می‌توان به ترکیدن لاستیک اتوبوس حامل خبرنگارانی اشاره کرد که از سوی یکی از وزارت‌خانه‌ها به حوزه‌ای خبری خارج از استان تهران اعزام شده بودند.

علاوه بر این‌ها روزنامه‌نگاران ایرانی با مشکل مضاعف دیگری دست و پنجه نرم می‌کنند و تیراژ مطبوعات به ویژه مطبوعات منتقد کاهش یافته است و این نشان می‌دهد که در جلب اعتماد مخاطب مانند گذشته عمل نمی‌کنند. این تفاوت البته دلایل متعددی دارد و برخی از عوامل موثر بر آن خارج از نهاد رسانه قرار دارد،‌ اما به هر حال یک واقعیت است و نباید نسبت به آن بی‌توجه ماند.

● روند جهانی

نتایج پژوهش مشترک بی‌بی‌سی و گالوپ از جمعیت نمونه‌ای پنجاه هزار نفری از ۶۸ کشور دنیا،‌ که به لحاظ آماری ۳و۱ میلیاردنفر، یک چهارم جمعیت جهان،‌ را نمایندگی می‌کنند، نشان می‌دهد که اعتماد جهانی به روزنامه‌ها در حال کاهش است. در این پژوهش پاسخگویان حرفه‌های مختلف را با توجه به میزان اعتمادی که به آن‌ها دارند طبقه‌بندی می‌کنند. نتیجه پژوهش نشان داد که در سال‌های اولیه قرن بیست و یکم روزنامه‌نگاران به پایین‌ترین سطح لیست حرفه‌های مورد اعتماد تنزل یافته‌اند. از سوی دیگر گرایشی در سطح صاحبان رسانه‌ها در جهان وجود دارد که به دلایل تجاری بودجه بخش‌های خبری را کمتر و کمتر می‌کنند و ترجیح می دهند بر روی بخش‌های سرمایه‌گذاری کنند و بازگشت مالی بیشتری دارد و توجه آگهی‌دهندگان و مخاطبان بیشتری را به خود جلب می‌کند.

همه این‌ها در حالی است که پژوهش صورت گرفته توسط فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران حاکی از آن است که سه چهارم روزنامه‌نگاران جهان بر این باورند که دستمزدهای آن‌ها «بسیار» و یا «تاحدی» کاهش یافته است؛ این روزنامه‌نگاران غالبا به پنج نکته اشاره کرده‌اند که حرفه آن‌ها را تحت تاثیر قرار داده و چالش همه روزنامه‌نگاران است:

۱) نبود امنیت شغلی منجر به تهیه گزارش‌های محتاطانه شده است.

۲) تغییر موقعیت شغلی افراد، به سرعت سبب کاهش گزارش‌گری تحقیقی و انتقادی می‌شود.

۳) تمرکز رسانه‌ها و فشارهای دولتی به تولید اخبار «کور» منجر شده است.

۴) رسانه‌ها توسط دولت‌ها و آگهی‌‌دهندگان کنترل شده‌اند.

۵) دستمزد اندک به نزول اخلاق در گزارشگری منجر شده است.

پژوهش فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران همچنین نشان می‌دهد که با وجود خصوصی‌شدن بیشتر رسانه‌ها، صاحبان آن‌ها به دنبال استخدام کارکنان جوان‌تر با دستمزد پایین‌تر و توانمندی‌های کمتر هستند، مساله‌ای که به کاهش هزینه‌ها کمک می‌کند و در مقابل محتوا را به سوی یکنواختی و محدودشدن سوق می‌دهد.

● مشکل فراگیر قراردادها

فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران از شکل‌گیری گروهی از کارکنان جدید روزنامه‌ها خبرداده است و آن‌ها «کارکنان غیرمعمول» نامیده است. این گروه جدید که در رسانه‌های مختلف جهان جای گرفته‌اند و به نوعی تهدید برای این حرفه تبدیل شده‌اند، از دید فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران روزنامه‌نگارانی هستند که زیربار قراردادهای کوتاه مدت می‌روند و یا بدون قرارداد کار می‌کنند، روزنامه‌نگارانی که به صورت تفننی به این حرفه‌ می‌پردازند و در نهایت کسانی که روزنامه‌نگاران آزاد و دوره‌ای هستند. این روزنامه‌نگاران به دلیل رویکرد متفاوت خود نسبت به این حرفه، جایگاه کلاسیک و پذیرفته‌شده آن را در تعامل با سازمان تحریریه، آگهی‌دهندگان و گروه‌های فشار اجتماعی و سیاسی دگرگون ساخته‌اند. یک سوم افرادی که در پژوهش فدارسیون بین‌المللی مورد پرسش قرارگرفته‌اند از این دسته روزنامه‌نگاران بوده‌اند.

● دموکراسی فقیر می‌شود‌

در سال ۲۰۰۰ با انتشار کتاب «رسانه‌های ثروتمند، ‌دموکراسی فقیر» روبرت مکچنسی،‌ پژوهشگر حوزه رسانه، به پارادوکس موجود در بازار رسانه‌ها به ویژه در ایالات متحده و کشورهایی در اروپای غربی که نظامی مشابه آن داشتند، پرداخت. او بر این عقیده بود که با وجود تنوع ظاهری انتخاب‌های مخاطبان، رسانه‌ها هر روز بیش از گذشته به دلیل فشارهای بازار به سوی محتوایی کمتر دموکراتیک و یک‌دست‌شده حرکت می‌کنند. در فضای روزنامه‌نگاری ایران نیز با توجه به فضای حاکم فعلی به نوعی شاهد این یک‌دست‌سازی و استانداردسازی محتوا هستیم. به دلیل فضای سخت‌گیرانه موجود درباره تخلف‌های مطبوعاتی و همچنین دشواری‌های شغلی و حرفه‌ای روزنامه‌نگاران به ویژه در سال‌های اخیر شاهد این هستیم که روزنامه‌ها بیش از گذشته از اخبار خبرگزاری‌های دولتی و نیمه دولتی برای تامین محتوایی کم‌دردسر بهره می‌گیرند و عطای خبر اختصاصی آنگونه که در تعاریف کلاسیک روزنامه‌نگاری وجود دارد را به لقای رودررو شدن با یک پرونده قضایی جدید بخشیده‌اند و به زبان ساده‌تر بیش از هر زمان دیگری خودسانسوری در عرصه روزنامه‌نگاری جای گرفته است.

● تبعیض جنسیتی در رشد و ارتقای شغلی

همه این داستان‌ها وقتی که به زنان روزنامه‌نگار می‌رسند با مشکلات مضاعف ناشی از کلیشه‌های رایج علیه زنان روبرو هستند. هرچند که بر اساس پژوهش‌های صورت گرفته دستمزد روزنامه‌نگاران کاهش یافته است و یا در صورت افزایش در کشورهای توسعه یافته نسبت به میزان تورم به افزایش قدرت خرید روزنامه‌نگاران کمکی نکرده است، اما نکته اینجاست که در عرصه مطبوعات و در مقیاس جهانی نیز شاهد این هستیم که زنان روزنامه‌نگار نسبت به همکاران مردشان دستمزد کمتری می‌گیرند ( مثلا در آمریکا افزایش دستمزد روزنامه‌نگاران مرد بیست‌درصد بیشتر از روزنامه‌نگاران زن بوده است) و از سوی دیگر معمولا زنان برای ارتقای موقعیت شغلی خود با محدودیت‌های بیشتری روبرو هستند و برای مثال در میان تمام روزنامه‌های سراسری که یک روز صبح در دکه‌های مطبوعاتی ایران مشاهده می‌کنیم، هیچیک سردبیر و یا حتی دبیرتحریریه‌شان یک روزنامه‌نگار زن نیست و معمولا حتی میان دبیران روزنامه‌ها نیز به ندرت روزنامه‌نگاران زن به کار گرفته می‌شوند. این در حالی است که در بدنه روزنامه‌نگاران و به لحاظ کمی تفاوتی وجود ندارد و تنها موانع فرهنگی و اجتماعی مانع از ارتقای شغلی زنان می‌شود. به همه این‌ها باید خشونت کلامی علیه زنان خبرنگار و روزنامه‌نگار را در تحریریه‌ها و حوزه‌های خبری نیز افزود که منحصر به ایران نیست و در کشورهایی دیگر نیز موارد مشابهی از آن وجود دارد و به یک معضل عمومی در این حرفه تبدیل شده است.

● گذار به دموکراسی

با وجود نارضایتی عمومی روزنامه‌نگاران از میزان دستمزدهای دریافتی، این مساله در کشورهای در حال توسعه بیش از کشورهای توسعه‌یافته اهمیت دارد و بر کار حرفه‌ای روزنامه‌نگاران اثر می‌گذارد. پژوهش انجام‌شده توسط فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران نشان می‌دهد در حالیکه برای ۹۱ درصد روزنامه‌نگاران برزیلی مساله دستمزد بسیار مهم و حیاتی است تنها ۲۳ درصد روزنامه‌نگاران آمریکایی نگران سطح دستمزدها به عنوان یک عامل موثر هستند. در مجموع در کشورهای کمترتوسعه‌یافته امنیت شغلی، موقعیت استخدامی و میزان دریافتی از دغدغه‌های مهم روزنامه‌نگاران است. مثلا ۸۵ درصد روزنامه‌های پاکستان از پذیرش طرح جدید مورد حمایت «اتحادیه روزنامه‌نگاران» درباره دستمزدها و بازنشستگی سرباز زده‌اند و فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران چندسال پیش از دولت این کشور خواسته بود به این روزنامه‌ها آگهی ندهد و بدینگونه به مالکان روزنامه‌ها فشار وارد کند. نمونه‌های اینچنینی نشان می‌دهد که زیرساخت‌های استخدامی در کشورهای در حال توسعه کمتر وجود دارند و جدی گرفته نمی‌شوند، اتحادیه‌های مستقل نماینده روزنامه‌نگاران، نرخ دریافتی حداقلی و امنیت شغلی نیز همچنان هدفی در دور دست هستند و این خود مانعی بر سر راه گذار به دموکراسی و تولد رسانه‌های آزاد و باز است.

● راه دراز توسعه نیافته‌ها

فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران در سال ۲۰۰۵ چهار پژوهش مستقل را بر روی وضعیت روزنامه‌‌نگاران چهار کشور در حال توسعه انجام داد. یمن، بحرین، الجزایر و ایران کشورهایی بودند که مورد بررسی قرارگرفتند. این چهار کشور به عنوان سرزمین‌هایی که دموکراسی در آن‌ها در حال ظهور و رشد است مورد بررسی قرار گرفته‌اند. نتیجه پژوهش به خوبی نشان می‌دهد که کشورهای در حال گذار به دموکراسی هنوز راه درازی تا شکل‌گیری اتحادیه‌های روزنامه‌نگاران، استانداردشدن دستمزد‌ها و در نهایت تامین امنیت شغلی در پیش دارند.

در یمن هنوز ۲۲درصد روزنامه‌نگاران عضو «سندیکای روزنامه‌نگاران یمن» نیستند. این سندیکا مهمترین نهادی است که روزنامه‌نگاران یمنی را نمایندگی می‌کند. نه نفر از هر ده روزنامه‌نگار گفته است که حقوق دریافتی‌اش کمتر از آن است که هزینه‌های جاری زندگی را تامین کند. ۹۱ درصد این روزنامه‌نگاران حقوقی کمتر از ۱۵۰دلار در ماه می‌گرفتند. ۸۶درصد آن‌ها نیز گفته‌اند که از بابت حقوق بازنشستگی خود مطمئن نیستند و خواستار اقدام جدی سندیکا بودند. نیمی از زنان روزنامه‌نگاری که مورد پرسش قرارگرفتند گفتند که برای آموزش، افزایش حقوق، پاداش و ارتقای شغلی مورد تبعیض قرار می‌گیرند. در بحرین که کشوری بسیار کوچکتر از سه کشور دیگر این موردپژوهشی است اوضاع کمی بهتر است و از هر ده روزنامه‌نگار هفت‌تن قرارداد دائم کار دارند، هر چند آن‌ها نیز نسبت به هزینه‌های زندگی دستمزد کافی نمی‌گیرند و زنان روزنامه‌نگار بحرینی نیز در حوزه‌های کاری نیز مورد تبعیض قرار می‌گیرند،‌ زیرا منابع خبری در بحرین ترجیح می‌دهند با روزنامه‌نگاران مرد گفتگو کنند. روزنامه‌نگاران الجزایری نیز موقعیت بهتری ندارند. هفتاددرصد آن‌ها حقوق دریافتی را مکفی نمی‌دانند و یک‌چهارم آن‌ها می‌گویند که مجبور هستند بیش از دوازده ساعت در هر روز کار کنند و متوسط حقوق در این کشور ۱۷۰ تا ۲۲۰ یورو است. همچنین سندیکای ملی روزنامه‌نگاران نتوانسته است شرایط مساعدی را برای دریافت حقوق بازنشستگی فراهم کند و از هر ده روزنامه‌نگار الجزایری نه نفر شانسی برای دریافت حقوق بازنشستگی ندارند. شصت و چهار درصد زنان روزنامه‌نگار در این کشور نیز نبود امکان ترقی را مهمترین تبعیض علیه زنان روزنامه‌نگار دانسته‌اند.

● وضعیت ایران

وضعیت ایران در این پژوهش فاصله چندانی با سایر گزینه‌ها ندارد و بسیاری از این مشکلات امروز بسیار جدی‌تر از زمان انجام پژوهش، حدود دوسال قبل، وجود دارند و ماهیت این حرفه را تهدید می‌کنند. از هر ده روزنامه‌نگار ایرانی سه نفر هنوز عضو انجمن روزنامه‌نگاران ایران نیستند و این در حالی است که عدم جدیت روزنامه‌نگاران ایرانی برای حمایت و بهره‌مندی از مزایای حرفه‌ای و شغلی نهاد صنفی قدرتمند سبب شده است در سال‌های اخیر این انجمن با ساختار بوروکراتیک دولتی دچار مشکل شود، سه‌چهارم روزنامه‌نگاران نیز معتقدند نبود نماینده کارگران در فضای کاری سبب شده است تا در بسیاری از موارد حقوق کارگران تضییع شود. در زمان انجام پژوهش متوسط حقوق و دستمزد برای مردان ۳۰۰ و زنان روزنامه‌نگار ۲۰۰ دلار بود که در حال حاضر کمی از این مبلغ بیشتر است اما تاخیرهای فراوان در پرداخت و همچنین فاصله آن با حداقل میزان درآمد برای گذارن زندگی سبب ایجاد مشکلات فراوان برای روزنامه‌نگاران شده است. سه‌چهارم پاسخگویان این پژوهش نیز گفته‌اند که بازنشستگی ندارند و تنها ۲۲ درصد روزنامه‌نگاران در ایران این شانس را دارند که بعد از دوره زمانی مشخصی بازنشته شوند؛ که این تعداد نیز عموما به روزنامه‌ها و نهادهای خبری دولتی و نیمه‌دولتی وابسته هستند. نیمی از زنان روزنامه‌نگار نیز گفته‌اند به دلیل موانع فرهنگی و اجتماعی امکان ترقی را همانند همکاران مرد خود ندارند.

فدراسیون بین‌المللی به اتحادیه‌های روزنامه‌نگاری توصیه کرده است که تلاش و فشار خود را بر کاهش ساعت کار و قطعی‌شدن شرایط بازنشستگی قرار دهند و مسائلی مثل بهداشت و ایمنی در حوزه‌های کاری روزنامه‌نگاران را برجسته کند.

● مشکلات پیش‌رو

در مجموع می‌توان گفت روندهایی نگران‌کننده درباره آینده حرفه روزنامه‌نگاری وجود دارد. نخست‌اینکه بخش اعظم روزنامه‌نگاران بر این باورند که میانگین نرخ پرداخت به روزنامه‌نگاران در پنج سال گذشته کاهش یافته است. دوم‌اینکه چون مالکان رسانه‌ها به دنبال کاهش بودجه‌ خبری هستند به دنبال استخدام کارکنان جوان‌تر هستند که تجربه و استعداد روزنامه‌نگاران با تجربه‌تر را ندارند. در نهایت نیز طبیعت استخدامی روزنامه‌نگاران نیز به سرعت تغییر یافته است و به طور روزافزونی به سوی قراردادهای غیردائم و غیرمعمول گرایش یافته است. همچنین با توجه به توسعه تکنولوژی نیاز به روزنامه‌نگاران متخصص و توانمند کاهش یافته است و روزنامه‌نگاران به روبات‌های جمع‌آوری کننده خبر و مطلب از خروجی خبرگزاری‌های بین‌المللی و داخلی و همچنین بیانیه‌های رسمی و کنفرانس‌های مطبوعاتی تبدیل شده‌اند. فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران بر این باور است که ادامه این روندها طبیعت کار حرفه‌ای روزنامه‌نگاران را تهدید می‌کند زیرا هر روز روزنامه‌نگاران بیشتری به جای تمرکز بر نوشتن گزارش‌های آزاد و تحقیقی در موارد خاص، نگران آیده شغلی و موقعیت کاری خود می‌شوند.

پدارم الوندی