زرتشت در اساطیر اسلاوها و ژرمن ها

در اساطیر اسلاوها نام زرتشت به صورایوان دانای درخشان و ایوان کوپاله دانای درخشان تنومند ـ که هر دو در رابطه با آتش های مقدس است ـ با اهمیت زیادی ذکر شده و ایوان در روسیه نام قهرمانان اسطوره های بسیاری است

در اساطیر اسلاوها نام زرتشت به صورایوان (دانای درخشان) و ایوان کوپاله (دانای درخشان تنومند) ـ که هر دو در رابطه با آتش‌های مقدس است ـ با اهمیت زیادی ذکر شده و ایوان در روسیه نام قهرمانان اسطوره‌های بسیاری است. اما از این میان، ایوان‌هایی که نشان از اصل وی یعنی گئوماته زرتشت (بردیه، بودا) دارند، همانا ایوان ساده و فروتن و ایوان کوپالا هستند. بی‌شک لغت ایوان نامی برجای مانده از آریاییان اسکیتی (اسلاف اسلوون‌ها) به معنی دانای درخشان بوده است. ولی اکنون این نام به خطا صورتی از نام یوهان (یحیی) به شمار می‌آید؛ چه همین نام سکایی واسلاوی زرتشت در خود اساطیر ایرانی مذکور است و همان است که در شاهنامه به صورت بیژن (ویون) ـ که به معنی دور درخشنده است ـ به عنوان پسر گیو (مرد قوی و تنومند، بردیه) یاد شده است.

ولی در اصل این دو تن که نامشان در اسطوره‌های عاشقانه شاهنامه‌ای منیژه (زاده فرد دانا) و بیژن (دور درخشنده)، گیو (تناور) و بانو گشنسب (دارندهً اسب پریال و کوپال) یاد شده‌اند، نام‌ها و القابی بر خود سپیتاک زرتشت (بودا، منور) بوده‌اند. جالب است که در شاهنامه بصراحت گیو و بیژن در رابطه خونی با هم و پدر و پسر یاد شده‌اند و خود گیو فرزند گودرز (یعنی دانای سرودهای ارزنده) به شمار رفته که این یکی خود مطابق با همان سپیتمه (جمشید، هوم، گایمرد یعنی مرد سرود) پدر زرتشت سپیتمان است. نام‌های معشوق‌های اینان نیز قابل توجه هستند؛ چه منیژه (زادهً فرد دانا) و بانو گشنسب (دارنده اسب پٍُریال) در واقع اشاره به القاب دیگر خود گئوماته زرتشت شوهر آتوسا (توپل، دختر کورش) یعنی بودا (منور دانا یا همان مانوش دانا، یا اران گشنسب، نجیب دارندهً اسب پر یال) هستند.

اسطوره روسی ایوان ساده و فروتن دارنده اسب سرخ درخشان از این قرار است: "یک مرد پیر به سه تن پسران خود وصیت می‌کند که بعد از مرگش سه شب بر روی قبر او کشیک دهند. اما پس از مرگ پدر دو پسر جوان و خوش‌لباس به توصیه پدر عمل نمی‌کنند و به جای خود برادر کوچک‌ترشان ایوان ساده و درویش‌منش را به سوی قبر پدر روانه می‌کنند. او سه شب در آنجا نگهبانی می‌دهد. در شب سوم پدرش بر او ظاهر می‌شود و به عنوان هدیه اسب سرخ درخشانی به وی می‌بخشد؛ اسبی که از چشمان وی آتش و از دماغش دود متصاعد می‌شد. وقتی که تزار اعلام می‌دارد هر کس بتواند نقاب دختر او را از بلندی مرتفعی بردارد، دخترش با او ازدواج خواهد کرد، ایوان در مراسم حاضر شده، افسونی بر گوش اسب سرخ درخشان خویش می‌خواند و خود به جوان نورسی تبدیل می‌شود.

او به کمک اسبش برنده این مسابقه شد و تزار جشنی به مناسبت پیدا کردن این جوان کارآمد ترتیب داد. ایوان در حالی که پشت آتشدان تالار مجلل جشن قرار گرفته و جام می ‌خود را با نقاب صاف می‌کرد، شناسایی و معرفی شد و اجر خود را کسب کرد، اما موفقیت او مورد رنجش و آزردگی برادران مرفه و خوش‌لباس وی شد."

اجزای این اسطوره در اسطوره کهن مادی زریادر و اسطوره شاهنامه‌ای پسران فریدون، کورش و اسطوره پسران پاندو، کورومهابهاراته که جملگی مربوط به زرتشت و همسرش، آتوسا، دختر کورش هستند، بهتر برجای مانده است. بنابراین جشن سده که می‌توان آن را در اصل به معنی جشن آتش روز سی و ده، یعنی چلّه زمستان گرفت، بی جهت بر هوشنگ (هوشیار، زرتشت) پیامبر آتش نسبت داده نشده است. در این رابطه نام شب یلدای ایرانیان (شب چلّهً بزرگ) هم مورد توجه است. به نظر نگارنده این کلمه در اصل ایرانی بوده است و خود ایرانی‌ها آن را از ریشهً سریانی، به معنی میلاد نمی‌گرفته‌اند؛ چه این کلمه را می‌توان از ریشهً اوستایی یار- دا یعنی مقطع و نقطه عطف سال گرفت. علی‌القاعده این کلمه اوستایی در پهلوی می‌توانست یلدا تلفظ شود. سنت برش هندوانه در این شب این معنی را تایید می‌کند.

کلمه یارَ اوستایی با ییر انگلیسی، یعنی سال هم‌معنی و هم‌ریشه است. به هر حال، در اسطوره روسی ایوان که یاد شد، سادگی ایوان بی‌شک اشاره به فروتنی گئوماته زرتشت دارد. در این اسطوره نکات جالبی نهفته است که مهمترین آنها از این قرار است: وی به همراه دو برادر بزرگ‌ترش بوضوح یادآور پسران فریدون شاهنامه، یعنی سلم و تور و ایرج هستند که مطابق شاهنامه برای انتخاب همسر به سرزمین همیران (یعنی سرزمین سردسیر، منظور شمال قفقاز که مسکن قبایل مادرسالار آمازون، صرب و سئورومات، کروات بوده) نزد سروشاه (شاه صرب‌ها) اعزام می‌شوند و قهرمان اصلی ماجرا ـ نظیر اسطوره ایوان فروتن ـ ایرج پسر کوچک فریدون، یعنی همان گئوماته زرتشت (بردیه) پسر (در واقع پسر خوانده) فریدون/ کورش است. موضوع جوان شدن و پای آتشدان نشستن و استعمال جام شراب نزد ایوان فروتن نیز قابل توجه است؛ چه همان طور که می‌دانیم زرتشت و پدرش جاودان‌های زرتشتی شهر رغه آذربایجان (مراغه) یعنی محل آتشکده معروف آذرگشنسب بوده‌اند و شراب هوم (آب انگور) با نام پدر زرتشت، یعنی سپیتمه/هوم/ جمشید (موبد جام درخشان) پیوسته است.

اسب سرخ آتشین‌دم ایوان با القاب زرتشت آذری‌های اران، یعنی آذرگشنسب (دارنده اسب پریال آتشین) و اران گشنسب (خردمند دارنده اسب پریال) مربوط است.

چنان که اشاره شد، سه برادر متن اسطوره ایوان فروتن دارنده اسب سرخ درخشان همان‌هایی هستند که در شاهنامه با نام پسران فریدون و در مهابهاراته هندوان به نام پسران کورو (کورش)، پاندو (سپیتمه، جمشید) و در تورات به عنوان پسران نوح (بازمانده، تسلی دهنده) یاد شده‌اند. مطابق منابع تاریخی و اسطوره‌ای ایوان (ویون) یا همان گئوماته زرتشت (بردیه) در مقام فرمانروای امپراتوری بزرگ هخامنشی زندگی ساده و بی‌پیرایه‌ای را دنبال می‌کرده است و همین امر به همراه برنامه اصلاحات ارضی عمیق وی به نفع رعایا و بخشیدن مالیات‌هایی که بر دوش ملل امپراتوری سنگینی می‌کرد، باعث محبوبیت بی‌نظیر این مرد درشت‌اندام و زرین‌موی در عهد باستان شده بود. پس بی‌جهت نیست که نام‌ها یا القاب مختلف گئوماته زرتشت (سپیتاک) به صور مختلف نزد ملل گوناگون تبدیل به قهرمانان اساطیری شده است که در قرآن به سه تای آنها یعنی ایوب (آن که مورد آزمایشات سخت قرار گرفت) و صالح (نیکوکار) و لقمان(دانای درشت‌اندام) برمی‌خوریم که با اهمیت تمام از آنها یاد شده است.

چنان که دیدیم، از همین جمله است نام ایوان اساطیری ملل اسلاو که گفتیم بی‌شک از یک نام معروف زرتشت که در شاهنامه علی‌القاعده به صورت بیژن (ویون) یعنی دور درخشنده ذکر شده، اخذ شده است که از زبان آریاییان اسکیتی (سکایی) دیار اسلاوها، یعنی اسلاف اسلوون‌ها به ایشان رسیده است. در باب خود پسران فریدون شاهنامه گفتنی است که سپیتاک زرتشت (زریر، زریادر) و برادرش مگابرن (ثری میثونت اوستا، ویشتاسب کیانی اصلی) پسرخوانده‌های فریدون/ کورش منسوب می‌شده‌اند.

چه وی با مادر آنها، یعنی آمیتیدا ازدواج صوری کرده بود و بر همین اساس هم بوده که مردم در عهد کورش سپیتاک زرتشت و برادرش مگابرن را اغلب تحت نام ایرج و سلم پسران خونی کورش/ فریدون یا تحت نام کتایه و برمایه برادران وی به شمار می‌آوردند. و داریوش از این موضوع که سپیتاک زرتشت پسر واقعی کورش نبود، استفاده کرد و وی را تحت نام بردیه پسر دروغین کورش و غاصب حکومت خاندان هخامنشی معرفی کرد و صحبت از ناکجا آبادی به نام بردیه پسر واقعی کورش به میان آورد و مردم را با این دروغ فریب داد. وی را از این لحاظ هم که می‌گوید کمبوجیه قبل از عزیمت به مصر، برادرش، بردیه را به قتل رسانده بود، باید دروغگو نامید. پس شاید وی عامل پشت پرده قتل کمبوجیه نیزبوده است.

اما نام ایوان کوپالا که به لغت ایرانی، سکایی به معنی ایوان تنومند و به لغت اسلاو به معنی ایوان تعمید دهنده است، در رابطه با جشن و سرور اواسط فصل بهار است که به صورت جشن آتش برگزار می‌شود و این خود نشانگر آن است که از ایوان کوپالا در اصل همان هوشنگ ایرانیان (لفظاٌ یعنی هوشیار) یا همان بردیه / تنائوکسار زرتشت، یعنی زرتشت تنومند منظور بوده است.

بروس، مورخ و پیشوای معروف بابل که در قرن سوم پیش از میلاد می‌زیسته در کتاب خود به نام تاریخ بابل نام هوشنگ/ زرتشت را آلاروس (نجیب بور) ذکر کرده که بسیار جالب است. وی می‌آورد: "نخستین خدیو روی زمین آلاروس (نجیب بور) بوده که ۴۳۲۰۰ سال پادشاهی کرد. پس از او ده پادشاه دیگر به مدت ۴۳۲۰۰۰ سال شهریاری داشتند.

در عهد خیستروس (شهریار نیک، همان هووخشتره، کیاخسار) آخرین پادشاه این دوران طوفان (در اصل ویرانی شهرهای بزرگ آشور با به آب بستن آنها) روی داد. چون خیستروس خسروی خداپرست بود، پیش از طوفان از عالم غیب بدو دستور رسید که چگونه کشتی بسازد، خود و زنان و فرزندان و کسان و جانوران از آسیب برهاند." لازم به تذکر است که نام آلاروس (آراروس، نجیب بور) بین زرتشت و نیای مادری چهارم وی، یعنی خشثریتی (کیکاوس، جد هووخشتره، کیاخسار) مشترک بوده است، چه مطابق خبر پلینیوس/ هرمیپوس و همچنین تورات و روایات اسلامی این دو در نام‌های زرتواشترا (شهریار زرین) و ابراهیم (پدر جماعت بسیار) نیز باهم اشتراک داشته‌اند. وجوه اشتراک مهم ایوان کوپالا و گئوماته زرتشت از این قرار است: نام‌های مشترکی دارند، چه نام ایوان (دانای درخشان، درخشان) صورتی از یکی از القاب مهم زرتشت یعنی ویون (بیژن، دور درخشنده) بوده و نام ایوان کوپالا به اسکیتی (سکایی) به معنی درخشان تنومند است که می‌دانیم این از سوی دیگر همچنین معنی نام‌های تنائوکسار زرتشت و بردیه زرتشت، یعنی زرین تن درخشان و تنومند نیز است. دیگر این که هر دو در رابطه با آتش و جشن آتش هستند: در روز جشن ایوان کوپالا که ۷ جولای برگزار می‌شود، آتش‌های مقدس برافروخته می‌شوند و مردم شادی می‌کنند. جشن سده ایرانیان (جشن چلًّه بزرگ زمستان و شب یلدا) هم که تخصیص به آذر هوشنگ (زرتشت) دارد، جشن روشن کردن آتش‌های مقدس است.

جواد مفرد

---