فخر آسمان قرآن پژوهی

عالم ربانی و فقیه صمدانی, قرآن پژوه سترگ و مفسر بزرگ حضرت استاد آیت الله شیخ محمدهادی معرفت متولد ۱۳۰۹ ش كربلا و متوفای ۲۹ دی ۱۳۸۵ ش قم در خانواده ای كه همه از عالمان دین بودند, دیده به جهان گشود

عالم ربانی و فقیه صمدانی، قرآن پژوه سترگ و مفسر بزرگ حضرت استاد آیت الله شیخ محمدهادی معرفت (متولد ۱۳۰۹ ش كربلا و متوفای ۲۹ دی ۱۳۸۵ ش قم) در خانواده ای كه همه از عالمان دین بودند، دیده به جهان گشود.

پدرش شیخ علی از خطبای بنام آن دیار و نواده شیخ عبدالعالی میسی اصفهانی بود. شیخ محمدهادی دوره سطح را در حوزه كربلا و تحصیلات عالی فقه و اصول را در سال ۱۳۷۰ قمری با ورود به حوزه علمیه كهنسال نجف اشرف شروع كرد. محضر برجسته ترین فقهای معاصر نجف؛ آیات عظام سیدمحسن حكیم، سیدابوالقاسم خویی، شیخ حسین حلی، محمدباقر زنجانی، فانی اصفهانی و امام خمینی (اعلی الله مقامهم الشریف) را غنیمت شمرد و در همین ایام قسمت اعظم كتاب ولایت فقیه یا حكومت اسلامی امام(ره) را برای چاپ به عربی تحریر كرد. استاد در سال ۱۳۵۰ ش رحل اقامت به حوزه شریف قم افكند و از محضر آیات عظام اراكی (در فقه)، میرزاهاشم آملی (در اصول) و بویژه علامه سیدمحمدحسین طباطبایی (در تفسیر) بهره بسیار اندوخت. وی به موازات تدریس خارج فقه و اصول با همتی ویژه به تحقیق و تدریس گسترده در زمینه علوم و معارف حیات بخش قرآن ـ كه از اوان جوانی دغدغه فكری و اعتقادی او بود ـ پرداخت كه محصول چند ده سال تحقیقات عمیق خود را با تدوین كتاب عظیم «التمهید فی علوم القرآن» و ده ها اثر برجسته دیگر به جامعه قرآنی و جامعه اسلام عرضه كرد كه نقشی ماندگار در تاریخ قرآن پژوهی خواهند داشت.

التمهید كه در سال ۱۳۶۹ خورشیدی به عنوان كتاب سال جمهوری اسلامی برگزیده شد، را باید جامع ترین منبع مباحث علوم قرآنی در جهان شیعی دانست كه از زمان انتشار، به عنوان كتاب درسی حوزه و منبع كارشناسی ارشد و دكترای دانشگاه انتخاب شد.

● كار سترگ آیت الله معرفت

اگرچه قرن هشتم و نهم هجری را باید دوران ظهور جامع ترین منابع قرآن پژوهی اهل سنت یعنی «البرهان» بدرالدین زركشی و «الاتقان» جلال الدین سیوطی دانست، اما همچنان جهان تشیع تا قرن حاضر چشم به راه تدوین كتابی جامع در این زمینه بود.

اوج وضعیت اسفبار مسلمانان زیرسلطه استعمار خارجی و استبداد داخلی در قرن سیزده و چهارده هجری، متفكران نواندیش و مصلحان خیراندیش حوزه های دینی شیعی، بخصوص حوزه كهنسال نجف و حوزه نوپای قم را به فكر بازگشت به آموزه های اصیل و رهایی بخش اسلام واداشت.

پس از چندی، از قضا، شعله «نهضت بازگشت به قرآن» همزمان در ایران و عراق روشن شد. مفسر كبیر علامه سیدمحمدحسین طباطبایی و شاگردان برجسته ایشان در حوزه قم علم احیای معارف قرآن و تفسیر را برافراشتند و سترگ ترین مأموریت های این نهضت را به عهده گرفتند. تفسیر عظیم «المیزان» ره آورد این نگاه ویژه و نو به قرآن بوده و اما، از دیگر سو، در زمینه علوم القرآن ـ مبادی و مبانی علم تفسیر ـ كارهای به زمین مانده كم نبود.

فقیه بزرگ حوزه نجف، آیت الله سیدابوالقاسم خویی مقدمات و مقومات امر تفسیر را در كتابی فاخر به نام «البیان فی تفسیر القرآن» و در یك جلد عرضه كرد. گرچه نظرات قویم و پخته خویی، نوید تحولی شگرف در حوزه قرآن پژوهی می داد، اما كار آن مرحوم به دلایلی ادامه نیافت، لذا همچنان بسیاری مباحث این علم از دیدگاه شیعه مورد بررسی جدی قرار نگرفت. در اینجا بود كه شاگرد فرزانه ایشان، آیت الله معرفت كه همواره سودای زدودن غبار غربت و گرد مهجوریت از قرآن را در سر می پروراند، دست به كاری كارستان زد و مقدمات ورود به آستان تفسیر را از دیدگاه شیعه، به نحوی شایسته و بایسته مورد كنكاش قرار داد.

كتاب جامع «التمهید فی علوم القرآن» محصول این نگاه عالمانه بود كه موجبات فخر جریان نوپای قرآن پژوهی شیعه را فراهم آورد. او بحق وارث دو مكتب قرآن پژوهی عراق و ایران و حلقه رابط دو نحله قرآن شناسی نجف و قم بود.

البته در بررسی جریان نهضت قرآن پژوهی شیعی، نباید نقش بدیع وجایگاه منیع عالمانی چون آیت الله سیدعلی كمالی دزفولی صاحب «قانون تفسیر» را از یاد برد. استاد كمالی به موازات كاری كه صاحب «البیان» و «التمهید» در حوزه عراق آغاز كردند، از سال ۱۳۴۸ ش در تهران به تشویق مترجم چیره دست قرآن آیت الله شیخ محمدكاظم معزی فعالیتی را شروع كرد كه ثمره آن ارائه پاسخ هایی در خور، روشن و روان به نیازهای عرصه پژوهش های قرآنی ایران بود. همزمانی آغاز به فعالیت قرآن پژوهی آیت الله معرفت به سال ۱۳۸۰ قمری درعراق و آیت الله كمالی به سال ۱۳۴۸ شمسی در ایران، قابل تأمل و بررسی است.

كار سترگ استاد معرفت به نمایندگی از شیعه، تدوین اثری گرانسنگ و جامع به نام «التمهید» برای عرضه در كنار آثار وزین به یادگار مانده از قرآن پژوهان بزرگ اهل سنت چون زركشی و سیوطی است، البته تدوین اثری با این جامعیت، فصاحت و عصاره های علمی تنها از عهده عالمی جامع الاطراف چون آیت الله معرفت برمی آمد.

استاد فقید همین نگاه را به ساحت معارف قرآن نیز كشاند. كتاب «التفسیر الاثری الاجامع» با طرح كلی ۳۰ جلد را وجه همت خود كرد؛ اثری كه قرار بود به تحلیل و تنقیح روایات تفسیری و تفاسیر اثری به جای مانده پرداخته و با ادله متقن به داوری شجاعانه در آن باب بپردازد، اما افسوس و هزاران افسوس كه تنها دو جلد از آن در زمان حیات استاد به دست چاپ سپرده شد. باشد كه این كار نیز ختم به خیر شده و توسط خواص شاگردان ایشان به انجام رسد.

● سلوك عملی استاد

علم بی عمل و یا دانش بی تهذیب نفس، نقض غرض است. اخلاق، منتهی الآمال علم و دانش است. عالم عامل آیت الله معرفت را بی تردید باید از مصادیق بارز این آیه شریفه به شمار آورد كه: «انما یخشی الله من عباده العلماء» (‎/۲۸ فاطر) یعنی: این است و جز این نیست كه بندگان عالم خدا، خشوع و خشیت از ذات اقدس اله به دل می گیرند. خداوند در مصحف نورانیش وعده فرمود: «یرفع الله الذین امنوا منكم و الذین اوتوا العلم درجات» (‎/۱۱ مجادله) یعنی خداوند كسانی از شما را كه ایمان آوردند و آنانی را كه علم یافته اند، بالا می برد. براستی باید پرسید: آیا آنان كه می دانند (عالمان) و آنان كه نمی دانند (جاهلان) برابرند؟! «قل هل یستوی الذین یعلمون و الذین لایعلمون» (‎/۹ زمر).

قصد آن ندارم كه قلم را در سوگ آن دانش مرد بزرگ بگریانم، كه او زنده است، زنده به آثارش كه همچنان حیات بخش نفوس مستعداند. تنها چند نكته از سلوك عملی و اخلاقی بزرگ مردی می گویم كه آبا و اجدادش همه از اهالی قبیله قبله بودند و خود بیش از ۷۰ سال خالصاً لله در پیشگاه باعظمت ثقلین زانوی ادب بر زمین نهاد؛ مردی كه دفاع از مكتب قرآن و اهل بیت را وظیفه ذاتی خود می دانست و تا آخرین روز حیات طیبه اش، دغدغه رفع معضلات علمی مكتب تفسیری معصومین(ع) را داشت (به گواهی آخرین سخنرانی استاد در هشتمین آئین تجلیل از برترین های حوزه دین پژوهی، قم، پنجشنبه ۱۳۸۵‎/۱۰‎/۲۸).

مردی با انبوه مشغله فكری و دغدغه ذهنی، چنان با طمأنینه و سكینه در محراب مسجد چهارمردان قم به نماز می ایستاد كه گویی از هفت دولت دنیا آزاد است و عشقی جز راز و نیاز با معبود ندارد؛ «حالتی رفت كه محراب به فریاد آمد». سپس ساده و بی ریا با لبخندی ملیح بر گوشه لبانش، در حلقه جوانان عاشق می نشست و به تكاتك سؤال های نپختان پخته ـ اما صمیمانه ـ ایشان فروتنانه پاسخ می داد. رابطه او با جوانان رابطه عاطفی پدر و فرزند را به یاد می آورد، یادآور رابطه استاد با دلبند شهیدش، علی معرفت.

همدلی و همراهی آیت الله معرفت با نظام اسلامی را از اعتقاد و ارادت ایشان به بنیانگذار كبیر انقلاب در دوران تبعید عراق می توان فهمید؛ دورانی كه استاد جوان ما با عشق و عقیده راسخ نظریه استاد عظیم الشأن خود در باب ولایت فقیه را برای چاپ در كشورهای عرب زبان، به عربی ترجمه و تحریر كرد. آن مرحوم همواره به بهانه های مختلف ضمن حمایت از نظام، ارادت قلبی خود را به مقام معظم رهبری ابراز می كرد. حالات عارفانه استاد در ایام روضه خوانی دهه فاطمیه كه در منزلشان برپا بود، فراموش ناشدنی است. شرح صدر و متانت استاد در مقابل منتقدان و رفتار عالمانه آن بزرگوار در پاسخ به اشكال كنندگان، مثال زدنی است، چنانكه گاه شاگردان از این حوصله استاد به تنگ می آمدند. آری

از شمار دو چشم یك تن كم

وز شمار خرد هزاران بیش

● سیره علمی استاد

سیره علمی آیت الله معرفت در تحقیق، تدریس و آموزش، شایسته الگوبرداری است. سلوك علمی استاد از زبان شماری از استادان محقق ایشان، می تواند چراغ راه پویندگان معارف ثقلین و طریق معرفت باشد. گرچه:

یكی دهان خواهم به پهنای فلك

تا بگویم شرح آن رشك ملك

اما به هر روی می توان برخی از ویژگی های علمی استاد را چنین برشمرد:

▪ حوصله و دقت نظر در تحقیق:

بارها خود فرموده بود؛ تا مدتی روی موضوعی تفكر نكند و در جلسات تدرس آن را به چالش نكشاند، قلم بر كاغذ نمی برد. وقتی فرمودند: «برای حل مسأله «بطن قرآن» پانزده سال فكرم مشغول بود، تا این كه راه حل (اخذ قاعده كلیه از آیه) را پیدا كردم».

▪ برخورد منصفانه با مخالفان:

نقادی های استاد در جای جای آثارش بویژه در «صیانهٔ القرآن من التحریف»، «التفسیر و المفسرون» و «شبهات وردود» اگرچه عالمانه است اما هرگز گزنده و نیش دار نیست.

▪ انتقادپذیری و سعه صدر:

در سراسر رفتار، گفتار و نوشتار استاد هویدا و پیدا بود. شاگردان و ارادتمندان ایشان جلسه كرسی نظریه پردازی «بطن قرآن» را به یاد می آورند كه چگونه بیش از ۱ ساعت به رگبار نقدهای منتقدان راسخ نظریه گوش فراداده و تا زمان مقرر دم برنیاوردند. جالب آن است كه استاد گهگاه از عدم نقد نوآوری هایشان بویژه در «التفسیر الاثری الجامع» گله مند بود.

▪ اصول گرایی در تحقیق:

رجوع ایشان در مباحث به اصیل ترین منابع موجود بود. هرچند آرای نو و نظرات تازه را از نظر دور نمی داشت، اما مآخذ كهن و اصیل در دید ایشان جایگاهی ویژه داشت. دیداری تازه از منابع «التمهید» تصدیق این مدعاست.

▪ نیازسنجی و نوآوری:

نوآوری های استاد در نحوه دخول، استنباط و خروج از مباحث در پژوهش ها، قابل تأمل است. توفیق در ارئه نظریات پخته و متقن مرهون نیازسنجی دقیق ایشان در موضوعات مغفول مانده و مهجور قرآنی است.

▪ نثر فصیح، فاخر و روان:

استقبال وسیع از آثار استاد و قدر آنها نزد خواص و عوام اهل علم مبین این مطلب است. این خصیصه، دایره مخاطبان آثار استاد را گسترده كرد.

منابع:

۱ ـ قرآن كریم

۲ ـ معجم المفهرس لالفاظ القرآن الكریم، محمدفؤاد عبدالباقی

۳ ـ خادمان نشر قرآن كریم (هفت دوره اول)، چاپ اول، مؤسسه نمایشگاه های فرهنگی ایران

۴ ـ در آستان جانان (مروری بر زندگی، شرح حال و عملكرد خادمان برگزیده قرآن كریم) چاپ اول، نشر دستان

۵ ـ مجله گلستان قرآن، ش ،۱۹۹ اسفند ،۱۳۸۳ ویژه آرا و اندیشه های آیت الله معرفت

---