«از دیار حبیب» شنیدنی شد

گزارشی از پخش برش هایی از زندگی باوفادارترین یار اباعبدالله ع که روی آنتن رادیو ایران رفته است

«از دیار حبیب» عنوان برنامه‌ای از گروه اندیشه رادیو ایران است. هنرمندان و بازیگران مرکز نمایش رادیو با روایت سیدمهدی شجاعی، برش‌هایی از زندگی حبیب‌بن مظاهر از دوران کودکی تا شهادت را در قالب یک نمایش رادیویی برای شنوندگان این شبکه رادیویی آماده می‌کنند و گروه برنامه‌ساز در تلاش است این برنامه بموقع روی آنتن برود.

عذرا وکیلی (تهیه‌کننده قطعات نمایشی) از پشت اتاقک شیشه‌ای با آرامش خاصی بر روند ضبط نمایش‌نظارت می‌کند. وقتی داریوش گودرزی صدا را تنظیم می‌کند، این‌طور می‌شنوم: حبیب‌بن مظاهر به روایت سیدمهدی شجاعی. این داستان: خضاب. با اشاره دست وکیلی، معصومه عزیزمحمدی این‌طور شروع می‌کند: «کوفه آبستن حوادث است. رفت و آمدها و دید و بازدیدها، حرف و سخن‌ها...» آن‌گاه سیدمهدی شجاعی روایتگر از دیار حبیب در ادامه سخنان عزیز محمدی می‌گوید: «بازار کوفه مرکز ثقل این بی‌قراری و نا آرامی است.» افکت صدای بازار و رفت و آمدهای مردم، صدای جانفرسای کوبیدن پتک بر آهن در بازار آهنگری شنیده می‌شود. سیدمهدی شجاعی ادامه می‌دهد: «صدای آهنگری لحظه‌ای قطع نمی‌شود چه آنهایی که برای حکومت سفارش گرفته‌اند و چه آنهایی که برای مردم سفارش ساخت نیزه د‌ارند و حبیب بغض کرده و آرام از بازار می‌گذرد...»

● از نتیجه یک نذر تا ناگفته‌های کربلا

در فرصتی که ایجاد می‌شود، مهدی طهماسبی، سردبیر و کارگردان برنامه از دیار حبیب می‌گوید: این برنامه نتیجه یک قرارداد در حرم حضرت اباعبدالله الحسین‌(ع) کنار ضریح حبیب‌بن مظاهر بین من و خدای من و حبیب‌بن مظاهر بود. ساخت برنامه از دیار حبیب نتیجه یک نذر است. بعد از این قرار با وجود منابع محدودی که در مورد حبیب‌بن‌ مظاهر وجود داشت، با کمک مشاورانی چون حجت‌الاسلام والمسلمین حاج محمد حسین شکیبا پژوهشگر علوم دینی و قرآنی، مجید عزیزیان و معصومه عزیزمحمدی به تحقیق در مورد زندگی این شخصیت پرداختیم. یک‌سال و نیم تحقیق کردیم، منابع متعددی همچون دانشنامه امام حسین‌(ع)، لهوف، اسوه‌های کربلا، انصارالحسین و... را جستجو کردیم و ماحصل این تلاش‌ها، تحقیقات و گفت‌وگو با دوستان را به صورت طرحی به دفتر طرح و برنامه شبکه رادیو ایران ارائه کردیم.

از طهماسبی می‌پرسم با این که منابع زیادی درباره حبیب‌بن مظاهر وجود نداشته پس چطور توانستید تحقیقات خود را ادامه بدهید که در پاسخم می‌گوید: در راه تحقیق با مشکلاتی روبه‌رو می‌شدیم و گاهی به کوره راه یا بن بست می‌رسیدیم. بخشی از منابع ما را آقای دکتر محمدحسین دوانی رد کردند و معتقد بودند این مطالب سند روایی ندارد و فقط مطالبی تهییجی است که نمی‌شود به آن استناد کرد. به خاطر دارم در بخش کودکی حبیب‌بن مظاهر منابعی به‌دست آوردیم که دکتر دوانی معتقد بودند این مطالب سند تاریخی ندارد و قریب به یقین نیست. اما با وجود این همان قرار و نذر این زنجیره اتصال را بین من و دوستانم و کسانی که به من کمک می‌کردند به وجود آورد که هیچ‌وقت از حرکتی که آغاز کرده‌ایم، دلسرد نشویم. انگار این وظیفه‌ای بود که بر گردنم نهاده شده بود و ‌باید به عنوان رهبر گروه، کار را هدایت کنم.

طهماسبی ادامه می‌دهد: خیلی از دوستان در مراحل مختلف ساخت برنامه وقتی از نذر من آگاه شدند با وجود مشکلات فراوانی که داشتند، به تیم ما اضافه شدند. افرادی مثل آقای سیدمهدی شجاعی که با وجود کسالت‌شان، کنارم قرار گرفتند یا خانم زهرا مومن به عنوان نویسنده قطعات میانی که وقتی متوجه شد من نذر دارم، بغض کرد و گفت از نوشتن این کار هیچ توقع مالی ندارم و دوست دارم بنویسم و واقعا مطالبی که از قلم ایشان تراوش شده، مثال‌زدنی است.

سردبیر و کارگردان ویژه‌برنامه از دیار حبیب با اشاره به دیگر عوامل برنامه می‌گوید: مریم نشیبا، وله‌های برنامه را می‌خواند و سعیده سلطانی با حس خاصی مطالب میانی بخش‌ها را اجرا می‌کند. عذرا وکیلی، تهیه‌کننده پیشکسوت رادیو به عنوان تهیه‌کننده قطعات نمایشی برنامه نیز بخوبی توانسته با بخش‌های برنامه ارتباط برقرار کند. حتی بازیگرانی که در این مجموعه ایفای نقش می‌کنند، انگار نذر من، نذر آنهاست چون بدون هیچ چشمداشت مالی، کار را با دل و جان و به بهترین شکل ممکن انجام می‌دهند.

او با اشاره به بخش‌های مختلف برنامه ادامه می‌دهد: ناگفته‌های کربلا و حب و عشق بین کائنات و حضرت امام حسین‌(ع) با کارشناسی دکتر محمدحسین رجبی دوانی و حجت‌الاسلام والمسلمین شکیبا و قطعات نمایشی با همکاری بازیگران مرکز نمایش‌های رادیو ضبط شده که روایت سیدمهدی شجاعی ابتدا و انتهای نمایش شنیده می‌شود. کل برنامه ۱۵ دقیقه است.

او از تلاش گسترده عوامل برنامه‌ساز می‌گوید و یادآوری می‌کند: برای این برنامه به اندازه یک برنامه کامل ۱۲۰ دقیقه‌ای زحمت کشیده شده است.

وقتی از طهماسبی می‌پرسم کار را به چه صورت هدایت می‌کنید، در پاسخم می‌گوید: در واقع کارگردانی این برنامه به دو بخش تقسیم می‌شود؛ یکی کارگردانی کل برنامه است و دیگری کارگردانی قطعات نمایشی. در بخش اول با فکر خاصی این بخش‌‌ها را کنار هم قرار دادم که نتیجه‌ای که از آن بر می‌آید، نتیجه‌ای عاشقانه باشد و آن نیست مگر حب و عشقی که بین حضرت اباعبدالله‌الحسین‌(ع) و کائنات وجود دارد. در کارگردانی بخش قطعات نمایشی با توجه به شناخت و بینش بنده، هم از موضوع، هم از ساختار و هم از ساختمان نمایش سعی کرده‌ام در کوتاه‌ترین زمان ممکن مانند یک فریم یا یک عکس آن لحظه مورد نظرم را از زندگی حبیب‌بن مظاهر ارائه کنم. بنابراین بازی‌ها در این فضا باید بسیار موجز، بجا و کاملا حسی باشد.

طهماسبی که تا امروز از رحمان باقریان، بازیگر نقش زربی سریال «مختارنامه» در نقش حبیب‌بن مظاهر بهره برده، می‌گوید: بیوک میرزایی، عباس توفیقی، مهدی صباغی، احمد لشینی، محمدرضا قلمبر، معصومه عزیز محمدی، علی‌اصغر دریایی، بهرام سروری‌نژاد و اکبر مولایی از دیگر بازیگران این مجموعه هستند که نقش‌های متعددی را ایفا خواهند کرد. جز نقش حبیب که ثابت است، بقیه نقش‌ها متغیر است. همچنین محمدرضا قبادی‌فر و نرگس موسی‌پور افکت‌های مناسبی را در فضای نمایشی ما به وجود می‌آورند.

طهماسبی تصریح می‌کند: حبیب تنها یار حضرت اباعبدالله الحسین‌(ع) است که در دوران کودکی از معارف حضرت پیغمبر سود برده، از عدالت حضرت امیرالمومنین بهره برده، فرمانده سپاه حضرت علی در جنگ صفین، حنین و بدر بوده، دوره ولایت امام حسن را درک کرده و از معرفت ایشان درس گرفته، در زمان امام حسین‌(ع) هم یار و همراه امام بوده و حضرت امام سجاد‌(ع) را نیز درک کردند تا امروز برش‌هایی از زندگی حبیب‌بن مظاهر مانند خضاب، کودکی، دانش حبیب، خانه سلیمان خزاعی، پرچمدار و... ضبط شده است.

● انتقال بخوبی صورت می‌پذیرد

عذرا وکیلی، تهیه‌کننده قطعات نمایشی ویژه‌برنامه دیار حبیب می‌گوید: با این که نمایش‌ها بخش بخش ضبط می‌شود، ولی جالب این است که حس هیچ‌کدام از بازیگران به هم نمی‌ریزد و آنها بخوبی توانسته‌اند با نقش ارتباط برقرار کنند و آن را به مخاطب انتقال دهند.

او تصریح می‌کند: در این ویژه‌برنامه، قصه‌هایی ناگفته از زندگی حبیب مطرح می‌شود که ممکن است خیلی‌ها آن را نشنیده باشند که شنیدنش برای خودم هم جالب بود. شاید براحتی نتوان این مطالب را از هر جایی به دست آورد و خواند. من معتقدم این برنامه اطلاعات مناسبی برای شنونده به ارمغان داشته است.

● از خود سیدالشهداء کمک خواستم

ندا رادمهر، مشغول ساخت آرم برنامه با صدای استاد شجاعی، عبدالجبار کاکایی و سعیده سلطانی است؛ صداهایی که می‌خواهند برایمان از دیار حبیب بگویند. عزیز محمدی، بازیگر و نویسنده قطعات نمایشی برایم از زمانی می‌گوید که طهماسبی با شیفتگی خاصی طرح خود را با او در میان گذاشته است. او می‌گوید: متاسفانه تا امروز، سعادت تشرف به کربلا را نداشته‌ام، اما آقای طهماسبی با توجه به شناختی که نسبت به من دارند، نوشتن قطعات نمایشی این ویژه‌برنامه را به من سپردند. عشق به امام حسین‌(ع) نقطه اشتراک من و آقای طهماسبی در این اثر رادیویی است.

عزیز محمدی که بازیگر مرکز نمایش‌های رادیوست، اعتقاد دارد: انـــجام کار سفارشی سخت‌تر از دیگر کارهاست. اگر این کار قلبی و دلی باشد و رشته‌هایی اعتقادی، آدمی را به سمت آن کار بکشاند ماحصل اثربخش است، چون معتقدم خاندان اهل بیت‌(ع) و هر کسی که به این خاندان متصل است، بر همه امور نظر دارند و اگر با همین اعتقاد به سمتشان برویم و از خودشان مدد بخواهیم حتما کمک‌مان می‌کنند و نتیجه کار رضایتبخش خواهد بود.

نویسنده قطعات نمایشی از دیار حبیب ادامه می‌دهد: من از خود سیدالشهداء کمک خواستم که بتوانم حال و هوا و اتمسفر عاشورایی را در کار انتقال دهم به‌طوری که این اثر ساختگی و تصنعی نباشد و حالا هر بار که شخصیت حبیب را بیشتر می‌شناسم و برای مخاطبم می‌شناسانم، احساس می‌کنم خود حبیب حضور دارد. همگان در مرحله اول حبیب را به عنوان پیر میدان‌دار کربلا می‌شناسند، چون در مورد این شخصیت اطلاعات کمتری وجود دارد؛ اما حبیب نه تنها محضر پیغمبر خدا را درک کرده‌ و از کودکی با امام حسین‌(ع) بوده، بلکه تا زمان شهادت در کربلا با دشمن جنگیده است. من با تحقیقاتی که انجام داده‌ام، این قطعات نمایشی را تا ۳۰ قسمت و انتقام حبیب توسط پسرش قاسم از قاتلش تنظیم کرده‌ام که تا امروز ۲۰ قسمت آن ضبط شده است.

ندا رادمهر با اشاره به این‌که برنامه‌سازان می‌توانند دینشان را نسبت به عقایدشان و مردم از طریق برنامه‌ای که می‌سازند، ادا کنند، می‌گوید: احساس می‌کنم قسمتم بود که در محرم سال ۱۳۹۱ بتوانم برنامه‌ای تهیه کنم که برای مردم از ناگفته‌های کربلا بگوید.

وقتی از رادمهر می‌پرسم در این ویژه‌برنامه چه مطالبی از محرم گفته می‌شود در پاسخم می‌گوید: با توجه به فضاهای سنگین و مذهبی که در برنامه وجود دارد سعی کردیم مباحثی از محرم گفته شود که کمتر شنیده شده است؛ بنابراین سعی کردم نه‌تنها فضای مستند در این یک ربع حفظ شود، بلکه برای فضا‌سازی بهتر در لابه‌لای برنامه از تعزیه، پیش‌خوانی و مداحی‌های خیلی اصیل که با لهجه‌ها و زبان مناطق مختلف ایران است، استفاده بکنم. در ضمن ریتم برنامه با ساخــــت آنونس‌های ۳۰ ثانیه‌ای عوض می‌شود و همین آنونس‌ها به ریتم برنامه سرعت می‌دهد.

رادمهر با اشاره به این‌که آنونس‌ها حرفی برای گفتن دارد ، ادامه می‌دهد: موضوع برنامه در آنونس‌ها رعایت می‌شود. به‌طور مثال اگر قرار است در مورد حر بن یزید ریاحی صحبت کنیم حتما تم آنونس‌ها از آزادگی حرف می‌زند. تحقیقات گسترده‌ای توسط سردبیر و نویسنده این برنامه صورت گرفته و من به عنوان تهیه‌کننده معتقدم در مورد هر موضوعی که قرار است در برنامه صحبت شود ‌باید مطالعه داشته باشیم. معتقدم با مطالعه، نبض برنامه را می‌توانیم در دست بگیریم و ایده‌هایی به ذهنمان می‌رسد که باعث می‌شود هیچ برنامه‌ای شبیه برنامه قبل خود نباشد.

رادمهر با ذکر خاطره‌ای می‌گوید: چند شب پیش که در ماشین نشسته بودم به‌طور تصادفی برنامه را شنیدم. بجز من مسافران دیگری هم بودند. چیزی که برایم جالب بود صحبت‌های آقای راننده بود که گفت: مطالبی را که شنیدم تا به این سن نشنیده بودم. چون هدف برنامه بیان ناگفته‌های کربلا بود، حرف‌های این آقا تائیدی بود بر هدف برنامه!

رادمهر با اشاره به این‌که در ویژه‌برنامه از دیار حبیب کمتر از موسیقی استفاده شده ادامه می‌دهد: بیشتر از پالس و برای عوض‌کردن فضا از آنونس استفاده کرده‌ام. اگر هم موسیقی شنیده می‌شود، موسیقی‌هایی است که کمتر به گوش مردم رسیده و با فضای برنامه مرتبط است.

● انتقال مفاهیم پس از درک شخصیت

طهماسبی (کارگردان) از رحمان باقریان، بازیگر نقش حبیب می‌خواهد با صدای بلندتری صحبت کند. فرصت را غنیمت می‌شمارم و از او می‌خواهم مقایسه‌ای بین نقش زربی، غلام مختار که برای تلویزیون تهیه شده بود با نقش حبیب رادیویی داشته باشد. او چنین برایم می‌گوید: غلام مختار از جوانی در خدمت پدر و خود مختار بوده است به‌طوری که جزو خانواده مختار محسوب می‌شود و مختار او را به عنوان خدمتکار و خادم نمی‌بیند و در خیلی از موارد با او مشورت می‌کند. زربی در خدمت مختار باقی ماند و از طریق خدمت کردن به اهدافش نزدیک شد. این آدم بسیار رئوف، دل نازک و صبور توسط غلام شمر که خلق و خوی شمر در او تاثیر گذاشته بود به شهادت می‌رسد.

بازیگر نقش حبیب در نمایش از دیار حبیب درباره این نقش رادیویی چنین ادامه می‌دهد: در روایت‌ها، قصه‌ها و نوشته‌ها آمده حبیب پیرمردی است که عاشقانه در کنار امام حسین‌(ع) قرار می‌گیرد و ثابت می‌ما‌ند که وقتی عشق حاکم است، پیر و جوان نمی‌شناسد. حبیب انسانی عارف است که به گذشته و آینده خود عالم است و می‌داند چه اتفاقاتی پیش روی دارد و راه عشق به اباعبدالله و شهادت را انتخاب می‌کند.

وقتی از باقریان می‌پرسم با چه حس و حالی نقش حبیب را ایفا می‌کند، در جوابم می‌گوید: به عنوان یک مسلمان، وقتی با این شخصیت‌ها روبه‌رو می‌شوم، سعی می‌کنم ارتباطی تنگاتنگ برقرار کنم. بازیگری که احساسی غنی نسبت به این تبار و جماعت دارد، بهتر می‌تواند این حس را انتقال دهد و شنونده را جذب شخصیت و قصه کند. بنابراین ‌باید در مرحله اول بازیگر، شخصیت قصه را خوب بشناسد و درک کند و آن‌گاه آنچه را درک کرده، به اجرا بگذارد.

باقریان با اشاره به تفاوت کار رادیویی با تلویزیون می‌گوید: می‌توان گفت به نوعی کار رادیو سخت‌تر از تلویزیون است، چون امکان بازیگر فقط صدایش است و باید قصه را تنها به مدد صدا به شنونده خود انتقال دهد. بازیگر در رادیو به‌طور کامل و خیلی منسجم به وسیله صدای خود اتمسفری به وجود می‌آورد که مخاطب را جذب کند، ولی تلویزیون نیز سختی‌های خودش را دارد. قطع و وصل‌هایی که در ضبط هر صحنه به وجود می‌آید، حسی را که باید تداوم داشته باشد، تحت تأثیر قرار می‌دهد و بازیگر باید آنقدر به حس اشراف داشته باشد که در هر قطع‌شدنی مجدد از جایی که قطع شده، شروع کند. کار تصویر برای بازیگر ویژگی خاصی دارد و یک بحث مفصل تکنیکی است و رادیو تکنیک و حس و رنگ‌آمیزی خاص خودش را دارد و این دو مدیوم با هم متفاوت است.

زهره زمانی