رقابت مثبت

با شنیدن واژه چشم و همچشمی احتمالا در وهله اول ذهن ما به سمت نوعی رفتار بیمارگونه در رقابتی منفی با دیگران و موفقیت های آنها می رود

با شنیدن واژه چشم و همچشمی احتمالا در وهله اول ذهن ما به سمت نوعی رفتار بیمارگونه در رقابتی منفی با دیگران و موفقیت‌های آنها می‌رود. روان‌شناسان و کارشناسان هم اغلب توصیه می‌کنند از این خصلت منفی اخلاقی دوری کنیم. بدون تردید همه ما نمونه آدم‌هایی را که گرفتار چشم و همچشمی هستند، دیده‌ایم. شاید بدون تعارف خودمان هم در مواقعی به بازی آن گرفتار شده‌ایم و بدون این‌که دقت کنیم انرژی زیادی را صرف آن کرده‌ایم.

اگرچه اصل این ویژگی همچنان به عنوان صفتی منفی شناخته می‌شود اما شاید بد نباشد در کنار همه جنبه‌های منفی آن، نگاهی هم بر جنبه‌های مثبت این ویژگی داشته باشیم. مثل وقتی چشم و همچشمی در امور معنوی یا کسب تحصیلات و رقابت علمی است. در این حالت است که این خصلت نه‌تنها چندان نتایج منفی به دنبال ندارد بلکه می‌تواند سکوی پرتابی برای رسیدن به موقعیت‌های بهتر باشد.

شاید تعجب کنید از اینکه چشم و همچشمی می‌تواند جنبه‌های مثبتی داشته باشد. فرض کنید چشم و همچشمی به جای رقابت در امور مادی، نیازهای کاذب و غیرضروری جای خود را به رقابت در ویژگی‌های مثبت و معنوی یا رقابت برای رسیدن به یکسری اهداف مثبت و پذیرفته شده دهد. یعنی به جای این‌که در خرید وسایل لوکس، انواع مدل لباس، آرایش، ماشین و خانه با همسایه و دوست و آشنا رقابت کنیم، الگوی خود را آن دسته از دوستان و آشنایانی قرار می‌دهیم که اصل اساسی زندگی‌شان، ساده‌زیستی، صمیمیت و بی‌آلایشی است. در این حالت به جای این‌که در بازی ناتمام و بی‌سرانجام رقابت در خرید و چشم و همچشمی بیفتیم، به ساده و بی‌آلایش بودن هر چه بیشتر خود را نزدیک می‌کنیم. مثلا در مهمانی‌های فامیلی و خانوادگی ساده‌ترین مهمانی‌ها و پذیرایی‌ها را سرلوحه خودمان قرار دهیم و سعی کنیم حتی از آن هم ساده‌تر باشیم. به عبارتی در این وضع، چشم و همچشمی و رقابت، در سادگی و صمیمیت بیشتر باشد. در این صورت افرادی که توانایی رقابت با مهمانی‌ها و چشم و همچشمی‌های پرخرج را ندارند، از چرخه رفت و آمدهای دوستانه و خانوادگی حذف نمی‌شوند یا برای گرفتن یک مهمانی چند نفره تا مدت‌ها زیر بار قرض و استرس نمی‌روند.

این چشم و همچشمی‌های مثبت می‌تواند الگویی شود برای بچه‌هایی که ناخودآگاه و در هر لحظه در حال الگوبرداری از رفتار والدین هستند. روان‌شناسان معتقدند در این صورت زندگی با آرامش بیشتری دنبال می‌شود، استرس‌ها و فشارهای عصبی کمتر می‌شود و کارها خیلی راحت‌تر از زمانی که چشم و همچشمی‌های منفی وجود دارد، حل می‌شود.

تصور کنید عقد و عروسی‌های ساده اسباب چشم و همچشمی فامیل، دوست و آشنا شود. در آن صورت برای گرفتن فلان خانه، جهیزیه و مهریه آنچنانی یا رفتن به فلان آرایشگاه و فلان اتومبیل، هر دو خانواده زیر بار قرض و فشار روانی نخواهند رفت. البته این رفتار وقتی از سوی کسانی که توانایی مالی دارند و به اصطلاح عامیانه دست‌شان به دهن‌شان می‌رسد، صورت گیرد، به مراتب تاثیر بیشتری دارد. چون در آن صورت خانواده‌های نسبتا مرفه، الگوی ساده‌زیستی می‌شوند و این فرهنگ از خانواده‌ای به خانواده دیگر منتقل می‌شود، حتی اگر این رفتار، الگوی یک نفر در زندگی شود باز هم ارزش دارد.

● پیشی گرفتن برای رسیدن به موفقیت

رقابت در کسب علم و دانش هم از دیگر زمینه‌های مثبت چشم و همچشمی است. به عنوان نمونه دو دانش‌آموزی که برای به دست آوردن رتبه بهتر در کنکور یا مثلا گرفتن مدال المپیاد علمی در درس خواندن و برنامه‌ریزی بهتر داشتن، با هم رقابت دارند، دانشجویانی که در ارائه پایان‌نامه جامع‌تر و علمی‌تر با هم رقابت می‌کنند یا دو استادی که در به روز کردن اطلاعات و پربار کردن کلاس‌ها و جذب دانشجویان با هم رقابت دارند. در این صورت بعید است این رقابت نتایج منفی و خانمان‌سوز داشته باشد. نهایتا تلاش و بازده علمی دو استاد را بیشتر کرده و به تعدادی دانشجوی مستعد هم انگیزه تلاش و کوشش بیشتر داده است.

بار مثبت این موضوع را می‌توانیم در خیلی زمینه‌های دیگر هم تصور کنیم. مثلا دو کارمندی که در داشتن راندمان بالای کاری رقابت دارند یا راننده‌های تاکسی‌ که در برخورد خوب داشتن با مسافران با یکدیگر چشم و همچشمی می‌کنند. در این حالت است که رقابت در اخلاقیات و امور معنوی می‌تواند جایگزین رقابت بر سر ظواهر و ویژگی‌های منفی شود.

● کارشناسان چه می‌گویند؟

رقیه فارسی مشاور خانواده در این زمینه می‌گوید: چشم و همچشمی ممکن است در فردی به صورت موقتی بروز کند و فرد را برای این‌که به اصطلاح جلوی دیگران کم نیاورد ترغیب به الگوبرداری از دیگران کند هرچند در این مورد هم ناشی از ضعف شخصیتی و کمبودی است که در فرد وجود دارد اما این رفتار وقتی حالتی بیمارگونه پیدا ‌کند و فرد همیشه و در همه حال دچار چنین ضعف شخصیتی و خلائی باشد با هیچ چیز جز چشم و همچشمی نمی‌تواند آرامش درون یابد. این مشاور امور خانواده در ادامه تصریح می‌کند: شاید این واژه در نگاه اول ذهن را به سمت رقابت‌طلبی منفی و به نوعی واکنش در مقابل پیروزی‌ها و موفقیت‌های دیگران بکشاند اما در واقع چشم و همچشمی در امور معنوی شاید یک جهش مثبت در زندگی انسان‌ها به وجود آورد، مثلا رقابت در کسب تحصیلات عالیه خود امری است که می‌تواند منجر به رشد و ترقی افراد شود. در واقع می‌توان گفت، شاید اگر به چشم و همچشمی با دید مثبت نگاه کنیم و جنبه‌های منفی آن را دور بیندازیم خواهیم دید که این مقوله می‌تواند موتور محرک برای حرکت انسان و ایستادگی در مقابل سکون و بی‌حرکتی بسیاری از انسان‌ها باشد. کارشناسان معتقدند چشم و همچشمی به این معناست که فرد به بلوغ فکری کامل نرسیده است. در واقع چنین فردی ضعف درونی خود را با ظواهر بیرونی جبران می‌کند، اما در نهایت هیچ گاه راضی نمی‌شود.

به هر صورت چشم و همچشمی به عنوان یک پدیده رفتاری و ناهنجاری اخلاقی در رفتارها آشکار می‌شود و در نتیجه موجب رنج‌های بی‌شماری خواهد شد که بسیاری از آنان قابل درمان نیست. با وجود این کارشناسان به نتایج و جنبه‌های مثبت این ویژگی هم اشاره کرده‌اند.

مریم بابایی