آثار اجتماعی و سیاسی حج از نگاه امام خمینی

خداوند متعال از طاعت و عبادت بندگان بی نیاز است و هیچ نفع و سودی از آنچه انسان ها از نیکی ها به جای می آورند نمی برد همچنان که معصیت بندگان نیز ضرر و زیانی متوجه ذات پاک و غنی او نمی کند و با این وصف آنچه از طاعات و عبادات صورت می گیرد به نفع انسان ها و آنچه از معاصی و گناهان انجام می شود به ضرر و خسران آنان است و این قاعده کلی بر تمام « عبادات و طاعات » و « معاصی و گناهان » حاکم می باشد

خداوند متعال از طاعت و عبادت بندگان بی نیاز است و هیچ نفع و سودی از آنچه انسان ها از نیکی ها به جای می آورند نمی برد همچنان که معصیت بندگان نیز ضرر و زیانی متوجه ذات پاک و غنی او نمی کند و با این وصف آنچه از طاعات و عبادات صورت می گیرد به نفع انسان ها و آنچه از معاصی و گناهان انجام می شود به ضرر و خسران آنان است و این قاعده کلی بر تمام « عبادات و طاعات » و « معاصی و گناهان » حاکم می باشد.

« حج » از عبادات بزرگ الهی است که به تصریح آیه شریفه « ولله علی الناس حج البیت » (۱ ) برای « ناس » یعنی عموم مردم از چهار گوشه جهان وضع و تشریع گردیده است و به مصداق « لیشهدوا منافع لهم » (۲ ) هدفی بزرگی چون نفع رسانی در ابعاد معنوی و مادی و اجتماعی و سیاسی به آدمیان را دنبال می نماید و با انگیزه خالصانه الهی و با تصریح قرآنی « واتموا الحج والعمره لله » (۳ ) به تهیه زاد و توشه بزرگی چون « تقوا » می انجامد که : « فان خیرالزاد التقوی » (۴ )

متاسفانه در طول تاریخ عبادت بزرگ حج با ابعاد وسیع آن در محاق غفلت رفته است و برسیمای آن غبار غربت نشسته است و اولین و مهم ترین مسئولیت و مجاهدت در این روزگار خارج کردن حج از این غفلت و غربت می باشد که هم در ابعاد معنوی و عرفانی و هم در ابعاد اجتماعی و سیاسی تحقق این تحول ضروری است .

حضرت امام خمینی در پیام ها و بیانات مکرر خویش به این موضوع مهم تصریح دارند و از جمله اعلام می کنند :

« حج ابراهیمی محمدی » ـ صلی الله علیهما و آلهما ـ سالهاست غریب و مهجور است هم از جهات معنوی و عرفانی و هم از جهات سیاسی و اجتماعی و حجاج عزیز تمامی کشورهای اسلامی باید بیت خدا را در همه ابعادش از این غربت در آورند. اسرار عرفانی و معنوی اش به عهده عرفای غیر محجوب و ما اینک با بعد سیاسی و اجتماعی آن سروکار داریم که باید گفت فرسنگها از آن دوریم . ما مامور به جبران مافات هستیم . » (۵ )

حضرت امام خمینی در این پیام اولا به غربت حج در همه ابعاد معنوی عرفانی اجتماعی و سیاسی تصریح می نمایند. ثانیا حجاج همه کشورهای اسلامی را به یاری می طلبند تا این عبادت عظیم را با مساعی و مجاهدت های خویش از غربت به در آورند که این تحول باید به دست توانای « ملت های مسلمان » صورت گیرد و از « دولت های اسلامی » که متاسفانه خود در به غربت نشاندن حج دخیل و سهیم می باشند و اکثرا با دنیای استکبار زدوبند دارند و علیه مسلمین در تکاپو می باشند و پسوند « اسلامی » را به « ظاهر » و برای « فریب » به دنبال خود می کشند هیچ کاری ساخته نیست !

ثالثا تبیین اسرار معنوی و عرفانی حج را به عهده « عرفای غیرمحجوب » می گذارند یعنی همان کسانی که از سرچشمه زلال اسلام اصیل جرعه نوشی کرده اند که « عرفان ناب و خالص » را فراراه بشر قرار می دهد و همه عرفان های انحرافی و شرقی و غربی و صوفیانه و عوام فریبانه را نفی می کند و « عرفان و حماسه و جهاد و سیاست و حکومت » را « پیکری واحد » می داند.

رابعا به این واقعیت تلخ اشاره دارند که اسرار و آثار اجتماعی و سیاسی حج به گونه ای در غفلت و غربت است که ملل مسلمان جهان فرسنگ ها از آن فاصله دارند و تاجبران مافات نکنند چهره واقعی و راستین حج نمایان نمی شود و ملل مسلمان نمی توانند با بهره وری های جامع و بهینه از آن به قلل رفیع عزت و قدرت صعود نمایند و به این وسیله سرزمین های اسلامی را از محاصره استعمارگران خارج نموده و به آزادی و استقلال برسانند.

حضرت امام خمینی در مرحله بعد سیمای کلی « حج » را می نمایاند و در بیانی مجمل و صریح مسلمانان را با خط مشی و اهداف اجتماعی و سیاسی حج آشنا می نمایند تا به این وسیله این خط مشی و اهداف را در جز جز اعمال و مناسکی که انجام می دهند تعقیب کنند و بدانند که درون مایه همه حرکات و آداب این عبادت حج گزاران را به همان هدف و خط مشی کلی راهنمایی می کند.

این عبارات و تعابیر کوتاه و عمیق را مرور می نمائیم :

« این کنگره سراپا « سیاست » که به دعوت ابراهیم و محمد ـ صلی الله علیهما و آلهما ـ برپا می شود و از هر فج عمیق (۶ ) در آن اجتماع می کنند برای منافع « ناس » است و « قیام به قسط » است و در ادامه بت شکنی های ابراهیم و محمد است و طاغوت شکنی ها و فرعون زدودن های موسی است . و کدام بت به پایه شیطان بزرگ و بت ها و طاغوت های جهانخوار می رسد که همه مستضعفان جهان را به سجده خود و ستایش خویش فرا خوانند و همه بندگان آزاد خدای تعالی را بنده فرمانبردار خویش دانند » (۷ )

بیندیشیم « کنگره ای که سراپا سیاست است » وقتی از سیاست گریزان شود و به صورت جلوه ای از تفکر « جدایی دیانت از سیاست » تبلیغ گردد و در جهان اسلام و در میان ملل مسلمان ترویج گردد چه حاصل و نتیجه ای به بار می آورد جز آن که به مرور شاهد نضج و شکل گیری و گسترش « اسلام غربی و آمریکایی » در منطقه باشیم !

بنگریم حجی که « ادامه بت شکنی های ابراهیم و محمد و طاغوت شکنی ها و فرعون زدودن های موسی باشد » وقتی به جدایی مسلمین از « جهاد اسلامی » منتهی شود و از تقابل با بتان و طاغوتان و فرعون های زمان باز دارد و در خمودگی بیفکند و در ذکر و مناجات و حرکات فاقد محتوا و تحول و پیام محدود نماید چه روزگار فلاکت باری برای جهان اسلام به وجود می آید و چگونه به قدرت های استعماری جرات می دهد تا کشورها و سرزمین های اسلامی همچون عراق و افغانستان و فلسطین و لبنان را مورد تعدی و تهاجم نظامی قرار دهند !

تامل کنیم حجی که « برای منافع ناس » است و هدفی چون « قیام به قسط » را دنبال می کند وقتی در عبادت های فردی خلاصه شود واز عبادت های اجتماعی فاصله گیرد و درحالی که « جسم و تن و روح و روان » همه حج گزاران در « جمع » است از جمع گریزان می باشند و در عین حال که « کنار یکدیگر » هستند « با همدیگر » نیستند چه فاجعه عظیمی به وقوع می پیوندد و چه ذلت و حقارتی مسلمین را در محاصره می گیرد!

و بیندیشیم و بنگریم که وقتی « شیطان بزرگ آمریکای جهانخوار و بت ها و طاغوت های سیطره جو در این عصر و زمان همه مستضعفان جهان را به سجده و ستایش خود فرا می خوانند و بندگان آزاد خدا را بنده و برده فرمانبردار خود می طلبند » گروه های کثیری از مسلمین در کشورهای اسلامی نه تنها این قدرت ها را که از مصادیق « شیاطین الانس » (۸ ) هستند شیطان و بت و طاغوت نمی دانند و آنان را دفع و رجم نمی کنند و دشمن تلقی نمی نمایند که دوست می پندارند و جذب می کنند و حامی حقوق بشر! می دانند و منادی دموکراسی ! و خواهان صلح ! و مخالف جنگ ! و حتی طالب همزیستی با اسلام ! و خواهان سلامت و سعادت مسلمین ! و در این شرایط سخت و وضعیت اسفناک و حسرت زا چه خاکی باید بر سر ریخت و چگونه می توان این مصائب را دید و جام تلخ زهر در کام جان نریخت !

حضرت امام خمینی پس از نمایاندن سیمای حج در یک بیان کلی به شرح مناسک این عبادت بزرگ الهی می پردازد و فلسفه و آثار اجتماعی و سیاسی حج را به زیبایی هرچه تمامتر تبیین می نماید.

این توضیح و تبیین فشرده مقدمه ای است برای گرایش پژوهندگان به مطالعه دقیق و بررسی های جامع در فلسفه اجتماعی و سیاسی حج که در تمام مناسک این عبادت بزرگ جاری می باشد و متاسفانه مسلمین از آن غفلت می ورزند. در عبارات و تعابیر بسیار آگاهی بخش و زیبا و تحول زای امام خمینی تامل می کنیم .

حج با « احرام » آغاز می شود که شامل نیت خالصانه برای انجام این عبادت پوشیدن لباس ساده احرام و به زبان جاری ساختن « لبیک » می باشد. این لبیک با عبارت زیر پاسخی است به دعوت خداوند :

« لبیک اللهم لبیک لبیک لبیک لاشریک لک لبیک ان الحمد والنعمه لک والملک لاشریک لک لبیک »

« به فرمانم خداوند به فرمانم ای خدای بی همتا حمد و سپاس نعمت و ملک همه از توست و شریکی برای تو نیست . »

حج گزاران وقتی این عبارات را به زبان جاری می کنند باید از فلسفه و آثار آن آگاه باشند و این دیدگاه ژرف و الهی امام خمینی را درباره تلبیه و نیز طواف در ذهن و فکر و روح زنده کنند :

« در لبیک لبیک « نه » بر همه بتها گویید و فریاد « لا » بر همه طاغوت ها و طاغوتچه ها کشید و در طواف حرم خدا که نشانه عشق به حق است دل از دیگران تهی کنید و جان را از خوف غیرحق پاک سازید و به موازات عشق به حق از بتهای بزرگ و کوچک و طاغوت ها و وابستگانشان برائت جویید که خدای تعالی و دوستان او از آنان برائت جستند و همه آزادگان جهان از آنان بری هستند . » (۹ )

استلام حجرالاسود از جمله اعمالی است که در حج صورت می گیرد و مستحب گردیده که دست طواف کننده به آن برسد و شایسته است حج گزارانی که طواف مستحبی به جا می آورند آنان را که طواف واجب انجام می دهند در استلام حجرالاسود بر خود مقدم دارند و مزاحمتی برایشان ایجاد نکنند.

در متون فرهنگ و معارف دینی « حجرالاسود » به صورت تشبیه از باب معقول به محسوس دست خدا نام گرفته است و در نتیجه استلام آن نمادی است از بیعت و میثاق با خدا و تعهد در برابر تعالیم مقدس دین او و این عمل پاک آثاری دارد که بالاترین آنها جنبه اجتماعی و سیاسی آن است . امام خمینی در این باره چنین می فرمایند :

« و در لمس « حجرالاسود » بیعت با خدا بندید که با دشمنان او و رسولانش و صالحان و آزادگان دشمن باشید و به اطاعت و بندگی آنان هر که باشد و هر جا باشد سر ننهید و خوف و زبونی را از دل بزدایید که دشمنان خدا و در راس آنان « شیطان بزرگ » زبونند هرچند در ابزار آدمکشی و سرکوبی و جنایتشان برتری داشته باشند . » (۱۰ )

« سعی بین « صفا ومروه » یکی دیگر از اعمال مهم حج می باشد که عبارت است از رفتن از کوه « صفا » به کوی « مروه » و بازگشت از مروه به صفا و این عمل باید هفت بار انجام گردد.

عمل سعی بین صفا و مروه هجرت و حرکتی است به سوی خدا و مصداق آیه شریفه « ففرواالی الله » (۱۱ ) که باید به توحید و یکتابینی ختم شود و آثار آن در همه اعمال و رفتارهای مسلمانان در همه عرصه های حیات فردی اجتماعی و سیاسی تسری یابد.

در پیام امام خمینی به حج گزاران در این باره چنین آمده است :

« و در سعی بین صفا و مروه با صدق و صفا سعی در یافتن محبوب کنید که با یافتن او همه یافت های دنیاوی گسسته شود و همه شکها و تردیدها فروریزد و همه خوف و رجاهای حیوانی زایل شود و همه دلبستگی های مادی گسسته شود و آزادگی ها شکفته گردد و قید وبند شیطان و طاغوت که بندگان خدا را به اسارت و اطاعت کشند درهم ریزد . » (۱۲ )

« وقوف در عرفات » که از مناسک دیگر حج است سرشار از رازها می باشد و حج گزارها باید از این عمل توشه بسیار اندوزند. از حضرت علی (ع ) نقل است : عرفات خارج از حرم است و مهمان خدا باید بیرون دروازه آنقدر تضرع کند تا لایق ورود به حرم شود . » (۱۳ )

از دیگر فلسفه های این عمل واقف و آگاه شدن هر حج گزار به علوم و معارف دینی و اسرار نظام آفرینش و نیز دریافت این شناخت است که خداوند به نهان و آشکار انسان واقف است . این شعور و شناخت ها همچنان که آثار فردی و معنوی دارد دارای آثار اجتماعی و سیاسی نیز می باشد که امام خمینی به آنها چنین تصریح می کنند :

« و با حال شعور و عرفان به مشعرالحرام و عرفات روید و در هر موقف به اطمینان قلب بر وعده های حق و حکومت مستضعفان بیفزایید و با سکوت و سکون تفکر در آیات حق کنید و به فکر نجات محرومان و مستضعفان از چنگال استکبار جهانی باشید و راه های نجات را از حق در آن مواقف کریمه طلب کنید . » (۱۴ )

مهم ترین بخش از رهنمودهای امام خمینی در تبیین آثار اجتماعی و سیاسی حج را در توضیح پیرامون رفتن حج گزاران به « منا » و تامل در این که آیا از اعمال و مناسک حج اهداف و آرزوهای بزرگ معنوی و اجتماعی و سیاسی را دریافته اند و فلسفه و اسرار بزرگ و گوناگون این عبادت را در وجود خویش محقق ساخته اند یا نه

این نگرش زیبا و تبیین تحول زا را در کلام و ادبیات جذاب امام خمینی مرور کنیم و بیندیشیم که در کجای جهان قرار داریم و دنیای استکبار و در راس آن شیطان بزرگ آمریکای جهانخوار و وابستگان و ایادی اش در سرزمین های اسلامی چه می کنند و با این وصف چرا باید افراد و جریان هایی در داخل ایران و کشورهای اسلامی فریب لبخندهای آمریکا را بخورند و خود را در حلقه های نامرئی و ناپیدای اسارت آنان بیفکنند و به دیپلماسی و مراوده و مذاکره با شیطان بزرگ دل بندند و در یک نگرش لیبرال مسلکانه و در عین حال انقلابی نمایانه تحت تاثیر جاذبه های فریبنده دموکراسی و حقوق بشر غربی و آمریکایی قرار گیرند !

این بخش از دیدگاه های امام خمینی را ـ که بی نیاز از هر شرح و تبیین است و در متن خود درس و پیام های بسیار دارد ـ پایان بخش این نوشتار می کنیم :

پس به « منا » روید و آرزوهای حقانی را در آنجا دریابید که آن قربانی نمودن محبوب ترین چیز خویش در راه محبوب مطلق است و بدانید تا از این محبوب ها که بالاترینش حب نفس است وحب دنیا تابع آن است نگذرید به محبوب مطلق نرسید و در این حال است که شیطان را رجم کنید و شیطان از شما بگریزد و رجم شیطان را در موارد مختلف با دستورهای الهی تکرار کنید که شیطان و شیطان زادگان همه گریزان شوند. و شرط همه مناسک و مواقف برای رسیدن به آرزوهای فطری و آمال انسانی « اجتماع مسلمانان » در این مراحل و مواقف و « وحدت کلمه تمامی طوایف مسلمین » است بدون اعتنا به زبان و رنگ و قبیله و طایفه و مرز وبوم و عصبیت های جاهلی و هماهنگ خروشیدن بر « دشمن مشترک » است که دشمن اسلام عزیز است و در این عصر از آن سیلی خورده است و آن را مانع غارتگری های خود می داند و با تفرقه افکنی و نفاق پراکنی می خواهد این مانع ملموس را از سر راه خود بردارد و عمال مزدور آنان که در راس آنها آخوندهای حسود دنیاگرای درباری اند و در هر جا و هر وقت خصوصا در ایام حج و مراسم الهی آن مامور اجرای این مقاصد شوم می باشند. مسلمانان در مواقف و مراسم این عبادت که یکی از مقاصد بزرگ آن اجتماع مسلمین از تمام بقاع زمین برای منافع مستضعفان جهان است و کدام نفع بالاتر از کوتاه کردن دست جهانخواران از ممالک اسلامی است لازم است با هوشیاری مراقب اعمال ضداسلامی وقرآنی این عمال خبیث و آخوندهای نفاق افکن باشند و آنان را که با نصیحت به اسلام و منافع مسلمین وقعی نخواهند گذاشت از خود برانند . » (۱۵ )

پاورقی :

۱ ـ قرآن کریم سوره آل عمران (۳ ) آیه ۱۹۷

۲ ـ سوره حج (۲۲ ) آیه ۲۸

۳ ـ سوره بقره (۲ ) آیه ۱۹۶

۴ ـ سوره بقره (۲ ) آیه ۱۹۷

۵ ـ پیام امام خمینی به کنگره عظیم حج و خطاب به ملت مسلمان ایران و ملل مسلمان جهان ۱۳۶۵ ۵ ۱۶ صحیفه امام موسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی ج ۲۰ ص ۸۹

۶ ـ « فج » در لغت یعنی راه گشاده میان دو کوه و در اینجا « فج عمیق » کنایه از دورترین نقاط است .

۷ ـ صحیفه امام ج ۲۰ ص ۸۹

۸ ـ سوره انعام (۶ ) آیه ۱۱۲

۹ ـ صحیفه امام ج ۲۰ ص ۸۹

۱۰ ـ همان مدرک ص ۸۹ و۹۰

۱۱ ـ سوره ذاریات (۵۱ ) آیه ۵۰

۱۲ ـ صحیفه امام ج ۲۰ ص ۹۰

۱۳ ـ اصول کافی ج ۴ ص ۲۲۴

۱۴ ـ صحیفه امام ج ۲۰ ص ۹۰

۱۵ ـ همان مدرک ص ۹۰ و۹۱

متاسفانه در طول تاریخ عبادت بزرگ حج با ابعاد وسیع معنوی عرفانی اجتماعی و سیاسی آن در محاق غفلت رفته است و برسیمای آن غبار غربت نشسته است و تا از این غفلت و غربت خارج نشود تحول پذیری مسلمین از آن غیرممکن است

با جرعه نوشی از سرچشمه زلال اسلام و عرفان ناب و خالص آن همه عرفان های انحرافی و شرقی و غربی و صوفیانه و عوام فریبانه نفی می شوند و « عرفان و حماسه و جهاد و سیاست و حکومت » دارای « پیکری واحد » می گردند

امروز گروه های کثیری از مسلمین در کشورهای اسلامی نه تنها قدرت های استعماری و در راس آن آمریکا راکه از مصادیق « شیاطین الانس » هستند دفع و رجم نمی کنند و دشمن تلقی نمی نمایند که دوست می پندارند و جذب می کنند و حامی حقوق بشر! می دانند و منادی دموکراسی ! و خواهان صلح ! ومخالف جنگ ! و حتی طالب همزیستی با اسلام ! و خواهان سعادت مسلمین ! و در این شرایط اسفناک چگونه می توان این مصائب را دیدو جام تلخ زهر در کام جان نریخت !

وقتی امام خمینی به طور مکرر و از جمله در پیام های مختلف به حج گزاران آمریکا را « شیطان بزرگ » معرفی می کند و مسلمین را به اتحاد و مبارزه علیه این قدرت استعماری فرا می خواند چرا باید افراد و جریان هایی در داخل ایران و کشورهای اسلامی فریب لبخندهای آمریکائیان را بخورند و خود را در حلقه های نامرئی و ناپیدای اسارت آنان بیفکنند و به دیپلماسی ومراوده و مذاکره با شیطان بزرگ دل بندند و در یک نگرش لیبرال مسلکانه و در عین حال انقلابی نمایانه تحت تاثیر جاذبه های فریبنده دموکراسی و حقوق بشر غربی و آمریکایی قرار گیرند.