چای خوش طعم خارجی در بسته خوشرنگ ایرانی

بازار چای

اینجا، ته، توی شهر تهران، سر عصری پاییزی، یک استکان چای خوش‌طعم و لب‌سوز، نه تنها می‌چسبد، بلکه لب‌ها را به هم می‌دوزد و برای مدتی پروسه خوردن دندان‌ها را به هم متوقف می‌کند! یک پذیرایی عالی با کمترین هزینه؛ سنتی که ایرانی‌ها مبدعش هستند. گرچه دیگر ذائقه مردم اغلب کشورها از قهوه برگشته و چای را ترجیح می‌دهند.

توی مغازه این پا و آن پا می‌کنم که فروشنده اصلی بیاید. جلویم یک استکان کمرباریک گذاشته‌اند. تویش چایی دارجیلینگ دم کرده با عطری که مرا یاد خانه مادربزرگ می‌اندازد؛ خانه مادربزرگ و آن روزها که همه چیزهای خوب دنیا عطر داشتند، طعم داشتند؛ عطر و طعم طبیعی؛ طعم یک استکان چای ایرانی! عطرها توی مشام می‌ماند و طعم‌ها، زیر دندان مزه می‌کردند. شاید اشکال از چای‌ساز‌های امروز است که آمده‌اند تا جای سماور مهربان خانه مادربزرگ را بگیرند. شاید هم ... معلوم نیست باید افسوس بخوریم که چرا دیگر چای ایرانی آن عطر و طعم سال‌ها پیش را ندارد یا نه! دل‌مان به چایی‌های خارجی خوش باشد که در بسته‌بندی‌های گول‌زنک ایرانی، مهمان خانه‌هایمان شده‌اند...

وقتی قرار باشد درباره چای و چای‌فروش‌ها گزارش بنویسی، ناخودآگاه یاد چهارراه سیروس و کوچه‌های تنگ و پاساژهای تودرتو و شلوغی‌های کلافه‌کننده می‌افتی؛ جایی که دیگر بورس چایی‌فروشی شده است. اما قبل از اینکه راسته خیابان پانزده خرداد را بگیرم و بروم تا ته مولوی، سنت‌شکنی می‌کنم و جلوی تک‌مغازه‌ای می‌ایستم تا از فروشنده اطلاعاتی بگیرم. اتفاقاً فروشنده از اعضای صنف چای‌فروشان است: «بیشتر چایی‌ها از هندوستان و سریلانکا وارد می‌شوند.» چایی‌ها دو نوع هستند: سیلان و کلکته. اما از هر نوع که باشند، جنس‌شان یا قلم است یا باروتی زرین یا شکسته.

بهترین و مرغوب‌ترین برند چایی‌ها، چای دارجیلینگ است. رنگ و لعابش هم زیاد نیست و طعم گسی دارد. اگر با خوردن این چای کمی شاد و شنگول شدید تعجب نکنید. ماده نشاط‌آوری به نام گزانتین داخل آن وجود دارد. این چای با تمام محسناتش، عیب بزرگی دارد. کمیاب است و قیمت آن گران! هر سال در هند تنها ۱۰ تن از آن تولید می‌شود که کیلویی ۱۵ تا ۲۰ هزار تومان است.

چای معروف دیگری هم به اسم «زر‌دار» وجود دارد که لابه‌لای آن خرده‌های طلایی چای می‌بینی. این خرده‌ها چای را خوش‌طعم می‌کنند و به آن طعم خوبی می‌دهند.

اسم چای کله مورچه را نشنیده بودم که توضیحات جالبی می‌شنوم: «نوع دیگر چای، سی‌تی‌سی است که اصطلاحاً به آن کله مورچه یا چای ساختگی می‌گویند. برگ‌های سبز چای را با دستگاه ریز می‌کنند. هندی‌ها و انگلیسی‌ها آن را با شیر می‌خورند. مرغوب‌ترین آن برای کشور کنیاست.» برخلاف برنج که هرچه کهنه‌تر باشد، مرغوب‌تر است، چای هرچه نوتر، بهتر!

‌فروشنده مخالف سرسخت چای عطری است: «چای عطری علاوه بر اینکه برای قلب ضرر دارد، خوش‌طعم هم نیست.»

مشتری‌ها در تردد هستند و هرازگاهی راهنمایی می‌خواهند. از فرصت استفاده می‌کنم تا لااقل به بهانه گزارش هم که شده فوت و فن‌های شناخت چای خوب از بد را یاد بگیرم: «وقتی چای را دم می‌کنی، اگر تفاله‌اش قهوه‌ای یا سبز یکدست باشد، چای مرغوب است و اگر به رنگ سیاه و... باشد، باید آن چایی را پس بدهی»!

با لمس چای هم می‌شود پی به کیفیت آن برد: «چای مرغوب باید زبر و خشک باشد. چای نامرغوب توی دست پودر می‌شود و کاملاً پوک است.»

بسته‌بندی‌های خوشرنگ چای احمد و محمود روی سکوی جلوی مغازه را نگاه می‌کنم و چشمم می‌افتد به چای سبز. سال‌ها پیش، نزدیک کنکور کارشناسی، همه سفارش می‌کردند که برای تقویت حافظه چای سبز بخورم.‌فروشنده اشاره می‌کند که چای سبز برای مداوای پزشکی از چین وارد شده است. نوع دیگری از چای هم اینجا هست: چای ترش! که از مکه وارد می‌شود. به نظر نمی‌رسد چای خوش‌طعمی باشد. اما ظاهراً خواص زیادی دارد و برای درد معده، حکم شربت آلومینیوم ام جی را دارد!

به پیاده‌روی در خیابان پانزده خرداد ادامه می‌دهم، ناصرخسرو و پامنار را رد می‌کنم و بعد چهارراه سیروس و بعد از خیابان مصطفی خمینی به مولوی می‌رسم. از در ورودی بازار وارد می‌شوم، اینجا حال و هوای متفاوتی دارد. اولش تنباکو‌فروش‌ها را می‌بینم. یک لحظه سر که برمی‌گردانی می‌بینی، طرفی از پیاده‌رو ازدحام شده و دستفروش‌ها جنس‌های دست دوم‌شان را بر سر چوب حراج زده‌اند. معتاد و کارتن‌خواب هم زیاد می‌بینی. آدم‌هایی که زیر پوست بی‌خیالی، چهره‌های غمزده‌ای دارند. آنقدر که دلت می‌خواهد قید این گزارش را بزنی و برگردی در دل شهر، همان جا که بودی. بعضی از مغازه‌دارها سرشان شلوغ است و بعضی‌ها مگس می‌پرانند. مغازه‌های خشکبار و چای هم کمی پایین‌ترند. پی ‌فروشنده‌ای را می‌گیرم که می‌گویند قدیمی‌ترین چای‌فروش بازار است: مغازه حاج آقا محمدزاده و پسران. مغازه ظاهر شلخته‌ای دارد. اغلب مغازه‌های چای‌فروشی چنین وضعیتی دارند. شاید برای اینکه قرار نیست مشتری مدت طولانی در مغازه سیر کند. به قول مغازه‌دارها، اغلب خریداران چای را نمی‌شناسند و در این زمینه تعطیلند! پس کمی قیمت‌ها را بالا و پایین می‌کنند و دست آخر بعد از چانه زدن، اعتمادشان را می‌سپرند به حرف‌های‌فروشنده و با دست پر و گاهی هم خالی می‌روند پی کارشان.

بالای دیوار مغازه عکس پیرمرد چای‌فروش و پسرانش خودنمایی می‌کند. مشتری‌های داخل مغازه هم یک حاجی می‌گویند و ۱۰ تا حاجی از دهان‌شان بیرون می‌آید. اما او هم همان اطلاعاتی را می‌دهد که مغازه‌دار قبلی داده است. چای‌ها به صورت فله‌ای وارد ایران می‌شوند و بعد در کارخانه‌ها بسته‌بندی شده و هر کس که بخواهد آن را به اسم شرکت خود در بسته‌بندی دلخواه وارد بازار می‌کند!

چای ایرانی هم که اصلاً به زبان‌فروشنده‌ها نمی‌آید: «چای ایرانی داریم. ولی اصلاً کسی نمی‌خرد. قیمت بهترین چای ایرانی کیلویی ۱۵۰۰ تا ۱۷۰۰ تومان است. اما نامرغوب‌ترین چای سریلانکا زیر پنج هزار تومان قیمت ندارد.»

از یکی از مغازه‌دارها سوال می‌کنم که چرا تولید چای ایرانی اینقدر محدود است: با کلی محافظه‌کاری جواب می‌دهد: «تولید کم نیست. عمل‌آوری چای مناسب نیست. ذائقه مردم به چای خارجی عادت کرده است. البته چین اول چای ایرانی هم مرغوب است و هم گران‌تر. ولی در کل چای ایرانی مثل قدیم‌ها طرفدار ندارد.» علت را می‌پرسم: «بذرهای نامرغوب. بذر مرغوب وارد نمی‌شود و از طرفی بذرهای داخلی را هم در زغال می‌خوابانند. یعنی از بذرهای قدیمی استفاده می‌کنند و به زمین‌های چای هم رسیدگی نمی‌شود. در حال حاضر بسیاری از زمین‌های چای مسکونی شده‌اند.»

دلم به حال این برگ‌های سبز چای ایرانی می‌سوزد، وقتی می‌شنوم که هر سال کلی از آنها را به صورت فله‌ای تبدیل به کود می‌کنند تا به کشورهای دیگر بفروشند. فقط به جرم اینکه طرفدار ندارند!

فرنوش آباء