دیدگاه اسلام درباره پوشش

پوشش از مسائل مهم در زندگی انسان ها است می توان این موضوع را از زوایا و رویكردهای گوناگون تاریخی, جامعه شناختی, روان شناختی, هنری و دینی مورد مطالعه قرار داد, ولی مقصود ما در اینجا تنها بررسی اندازه و كم و كیف و رنگ و پوشش بر اساس مبانی اسلام است مسئله پوشش, گاه چنان اهمیتی می یابد كه صبغه فرهنگی و ملی به خود می گیرد

پوشش از مسائل مهم در زندگی انسان‌ها است. می‌توان این موضوع را از زوایا و رویكردهای گوناگون تاریخی، جامعه‌شناختی، روان‌شناختی، هنری و دینی مورد مطالعه قرار داد، ولی مقصود ما در اینجا تنها بررسی اندازه و كم و كیف و رنگ و پوشش بر اساس مبانی اسلام است. مسئله پوشش، گاه چنان اهمیتی می‌یابد كه صبغه فرهنگی و ملی به خود می‌گیرد و می‌توان با عنایت به آن، نگرش فكری و اعتقادی افراد و گروه‌ها را تعیین نمود.

در حدیثی امام صادق(ع) فرمود: "خداوند عزوجل، به پیامبری از پیامبرانش وحی نمود: به مؤمنان بگو! پوشش دشمنان من را نپوشند، از خوردنی‌های ایشان نخورند و راه‌های آنان را نپیمایند، كه در این صورت، بسان دشمنان من خواهند بود."۲

اسلام، دین فطرت و عقلانیت و منطبق بر نیازهای حقیقی و واقعی بشر است و اگر احكام آن، به صورت ناب و به دور از پیرایه و خرافات و فارغ از سلیقه‌ها تبیین شود، اقبال و رویكرد به آن بیشتر و تمایل به آن، محسوس‌تر خواهد شد.

این سخن از امام علی(ع) معروف است كه: "خداوند تكالیفی را بر شما واجب نمود، آنها را ضایع نكنید و حدودی برایتان مقرر داشت، پس از آنها تجاوز ننمائید و از اموری برحذرتان داشت، آنها را مرتكب نشوید و اموری را مسكوت گذاشت نه از روی فراموشی، لذا آنها را بر خود تكلیف ننمایید."۳

همواره در طول تاریخ اسلام، با این واقعیت مواجه بوده‌ایم كه بعضی، واجبات را سبك شمرده، آنها را ضایع كرده‌اند، برخی نیز از حدود و احكام الهی، پا فراتر نهادند، رخصت‌ها و مباح‌ها را ممنوع كرده‌اند و به اصطلاح "كاتولیك‌تر از پاپ" شده‌اند و این در حالی است كه قرآن، به صراحت می‌گوید: "یا ایها الذین آمنوا لاتقدموا بین یدی الله و رسوله؛۴ ای كسانی كه ایمان آورده‌اید، از خدا و پیامبرش جلو نیفتید."

باید در مباحث مربوط به پوشش، با سعه‌صدر و به دور از تمایلات و سلیقه‌های فردی نگریست، امر مهمی كه از آموزه‌های پیشوایان دین(ع) است.

با بیان این مقدمه، مباحث مربوط به پوشش را در ابعاد گوناگون آن پی می‌گیریم. با افزودن این نكته كه چون در عصر ما، اصالت دینی پوشش و اصل وجوب و كم و كیف آن، توسط برخی ناآشنا به مبانی دینی، مورد شبهه و تشكیك واقع شده، ناچاریم مباحث مربوط به پوشش را تخصصی‌تر و با استدلال بیشتر طرح نماییم.

●میزان پوشش بانوان در برابر مردان نامحرم

فتوای مشهور در میان فقها و دیدگاه قریب به اتفاق آنان این است كه بر زن، واجب است، همه بدن جز چهره و دو دست خود را از نامحرم بپوشاند.۵ در متون فقهی، كلمات شیخ در مبسوط، علامه در قواعد و تذكره، فخرالمحققین در ایضاح النافع و محقق در شرایع، ظاهر بلكه صریح در این قول است.۶

علامه، مستثنا بودن چهره را مورد اجماع عالمان به جز ابوبكربن‌عبدالرحمن و مستثنا بودن دستان را مورد اجماع عالمان شیعه می‌داند، بلكه از عبارت فخرالمحققین استفاده می‌شود، مستثنا بودن چهره و دستان، مورد اجماع عالمان مسلمان است.۷

به هر حال مهمترین دلیل این قول، جمله "و لایبدین زینتهن الا ما ظهر منها"۸ است.

توضیح اینكه در تعیین مصداق زینت ظاهری كه در این آیه، از مورد نهی، استثنا شده، اقوال زیر بیان شده است:

۱. لباس؛ ۲. سرمه، انگشتر، گونه‌ها و حنای كف دست؛ ۳. سرمه، النگو و انگشتر؛ ۴. چهره و سرانگشتان؛ ۵. چهره و دو دست.۹

چنانكه پیداست، قول اخیر، با دیگر اقوال- به جز قول نخست- تا حدودی قابل جمع است و تفاوت چندانی با آنها ندارد. به حسب ظاهر، قول اخیر، ناظر به خود زینت و سه قول پیش از آن، ناظر به خود زینت است، و طبیعی است كه لازمه جواز آشكار نمودن زینت‌هایی مثل سرمه و انگشتر، جواز آشكار نمودن مواضع آنهاست.

به هر حال، با توجه به پاره‌ای قرائن، قول اخیر، از قابلیت پذیرش بیشتری برخوردار است، از جمله در حدیث صحیحی از مسعده‌بن‌زیاد آمده است كه: شنیدم امام صادق(ع) در پاسخ این پرسش كه زن، چه قسم از زینت خود را می‌تواند آشكار نماید؟ فرمود: "چهره و دو دست را."۱۰

بر حسب روایت دیگری از زراره نقل شده كه: امام صادق(ع) فرمود: "زینت ظاهری، سرمه و انگشتر است."۱۱

همچنین بر اساس روایت دیگری از ابی‌بصیر نقل شده كه می‌گوید: از امام صادق(ع) درباره آیه "ولایبدین زینتهن الا ما ظهر منها" پرسیدم، ایشان فرمود: "مقصود انگشتر و النگو است."۱۲

صاحب قرب‌الاسناد، به نقل از علی‌بن‌جعفر(ع) می‌نویسد: از امام كاظم(ع) پرسیدم: مرد می‌تواند به كدام قسمت از بدن زنان نامحرم نگاه كند؟ حضرت فرمود: "چهره، دست و جای دست‌بند."۱۳

به هر حال، هیچ شاهدی بر وجه نخست یافت نمی‌شود، بلكه باید از جهاتی آن را مردود دانست، از جمله اینكه لباس، به خودی خود، ظاهر است و در معرض دید قرار دارد و نیازی به استثنا كردن آن نیست. شهید مرتضی مطهری، در رد این وجه، به این نكته ظریف اشاره می‌كند كه: لباس را وقتی می‌توان زینت محسوب كرد كه قسمتی از بدن نمایان باشد. مثلاً در مورد زنان بی‌پوشش، می‌توان گفت لباس آنها، یكی از زینت‌های آنهاست، ولی اگر زن، تمام بدن را با یك لباس سرتاسری بپوشاند، چنین لباسی، زینت شمرده نمی‌شود.

●دلیل دوم

استدلال دیگر بر قول مشهور، فراز "ولیضربن‌ بخمرهنّ علی جیوبهنّ" در آیه مزبور است كه مفاد آن، وجوب پوشانیدن گریبان توسط روسری است، با افزودن این نكته كه چون آیه، در مقام بیان حدّ پوشش است اگر پوشانیدن چهره هم لازم بود بیان می‌كرد. توضیح اینكه در آیه مورد بحث، واژه "خمر" جمع "خمار" و آن به معنای روسری و مقنعه است. در لسان العرب آمده است: خمار پوششی است كه زن با آن، سر خود را می‌پوشاند.۱۴ طبرسی نیز گفته است: "خمر، جمع خمار و به معنای مقنعه است و پو شش سر و گریبان زن است."۱۵

با توجه به آنچه در معنای خمار گفته شد، حاصل استدلال به جمله مزبور، بر واجب نبودن پوشش چهره و دو دست چنین است: مذكور شدن كلمه خمر در آیه می‌فهماند كه زن، باید روسری داشته باشد و سر خود را بپوشاند و امّا اینكه آیا غیر از سر، پوشانیدن قسمت دیگری هم واجب است یا خیر؟ بستگی به بیان آیه دارد و چون در آیه فقط زدن دو طرف روسری بر گریبان مطرح است، معلوم می‌شود بیش از این مقدار واجب نیست. ممكن است گفته شود: معنای جمله "ولیضربن بخمرهن علی جیوبهن" این است كه بر بانوان لازم است روسری‌ها را مانند پرده از جلو چهره آویزان كنند، تا حدی كه روی گریبان و سینه را بپوشاند ولی این سخن، به چند دلیل مردود است:

▪اولاً؛ در اینجا كلمه خمار به كار رفته نه جلباب و چنان كه در جای خود، خواهیم گفت: خمار، روسری كوچك است و جلباب، روسری بزرگ یا چادر و روسری كوچك را نمی‌توان به حدی جلو كشید و مانند پرده آویزان كرد كه چهره و دور گردن و سینه را بپوشاند و در عین حال، سر و پشت گردن و موها نیز پوشیده بماند.

▪ثانیاً: مفاد آیه آن است كه زنان با همان روسری‌های خود، چنین عملی را انجام دهند. بدیهی است اگر آن روسری‌ها را به آن شكل روی چهره می‌آویختند، جلوی پای خود را نمی‌دیدند و راه رفتن برای آنان غیرممكن می‌شد، زیرا روسری‌های آن زمان، به صورت مشبّك و توری نبود كه برای این منظور، مفید باشد.

▪ثالثاً: تركیب ماده ضرب و علی مفهوم آویختن را نمی‌رساند، بلكه این دو تعبیر، مفید این معناست كه چیزی بر روی چیزی به صورت حائل قرار داده شود، چنانكه معنای "فضربنا علی آذانهم" این است كه بر روی گوش‌های آنان، حائلی قرار دادیم. بنابراین باید گفت: مفاد جمله "ولیضربن بخمرهن علی جیوبهن" این است كه زنان باید با روسری‌ها، بر روی سینه و گریبان خود، حائلی قرار دهند.

▪رابعاً: چنانكه از قرائن تاریخی برمی‌آید زنان، پیش از نزول آیات حجاب، بنابر عادات آن روز عرب، چهره خود را نمی‌پوشیدند، بلكه روسری را از پشت گوش‌ها رد كرده و اطراف آن را پشت خود می‌انداختند و در نتیجه، گوش‌ها، گوشواره‌ها، چهره، گردن و گریبان آنها، نمایان بوده است. وقتی در چنین زمینه‌ای، دستور داده شد، روسری را بر گریبان بزنند، معنایش این بود كه دو طرف روسری را از جانب راست و چپ به جلو آورده بر گریبان بزنند. به كارگیری این دستور، موجب می‌شود گوش‌ها و گوشواره‌ها و گردن و گریبان، پوشیده شود و چهره باز بماند. و با توجه به اینكه آیه، در مقام بیان و تحدید پوشش است و اهمال در مقام بیان روا نیست، و با وجود این، سخنی از پوشانیدن چهره و حائل قرار دادن چیزی بر آن، به میان نیاورده، معلوم می‌شود پوشانیدن چهره واجب نیست.۱۶

●دلیل سوم

در بسیاری از نصوص، راویان، پرسش‌هایی درباره حكم نگاه كردن به موی شماری از زنان، مطرح كرده‌اند و امامان معصوم(ع) به آنان پاسخ داده‌اند. آنچه از این پرسش‌ها و پاسخ‌ها استفاده می‌شود این است كه در محیط آن زمان و از نظر سؤال‌كننده و امام، تردیدی در جواز آشكار بودن چهره نبوده و مستثنا بودن آن قطعی تلقی می‌شده است، برای نمونه در روایت صحیحه نقل شده است كه بزنطی گوید:

از امام رضا(ع) پرسیدم: آیا برای مرد رواست به موی خواهرزن خود نگاه كند؟ فرمود: "نه مگر اینكه از زنان سالخورده باشد." به حضرت عرض كردم: خواهرزن و غریبه در این حكم یكسانند؟ فرمود: "بله"۱۷

چنانكه دیده می‌شود، پرسش راوی تنها درباره مو است و این نشان می‌دهد حكم "چهره" برای او روشن و مفروغٌ عنه بوده است و گرنه معنا ندارد در حالی كه پوشیدن چهره واجب است، تردید و شبهه راوی، نسبت به مو باشد.

منبع:ماهنامه معارف،شماره ۳۷

---