پنجشنبه, ۱۳ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 2 May, 2024
مروری بر نقش مسجد در ادبیات
رابطه مسجد و ادبیات در نگرش بنیامتنی(inter textualit) رابطهای كاملاً دو سویه و تعاملی دارند. همانگونه كه مسجد در باروری ادبیات و خلق ایدههای جدید و سرایش اشعار و غزلیات و مضامین ادبی و شعری نقش غیرقابل انكاری دارد، ادبیات نیز در تقویت جایگاه و عمران معنوی مسجد نقش ارزندهای داشته است. به گونهای كه هنوز هم شاهدیم اشعار محتشم كاشانی بركتیبههای پارچهای روی دیوار خیلی از مساجد و حسینیهها، یاد و خاطره واقعه جانسوز كربلای حسینی را زنده میكند و سبب ماندگاری این حماسه پرشور الهی، انسانی میگردد. با این حال اگر بپذیریم كه در چنین رابطهای مسجد سهم بیشتر و مستوفی در باروری ادبی كه اینجا مقصود بیشتر استفاده عرفانی و تربیتی و اخلاقی داشته، نباید نقش تجلیبی و تحریكی ادبیات را در روی آورد مسلمانان به مسجد نادیده انگاشت. زیرا نظم دبی به ویژه در دوران گذشته كاركرد رسانهای بیشتری داشته و توانسته است، زمینه سازی عمران معنوی و محتوایی مساجد، گردد. چنانكه شاعری در مورد یكی از مساجد مشهور جهان اسلام سروده است:
اگر جنت بر روی زمین است
همین است و همین است و همین است
بخشی از این تاثیرپذیری، به لحاظ ارتباطی است كه از ناحیه مضامین احادیث و روایات اسلامی در شعر فارسی وارد شده است و بخش دیگر از منظر شهود ظاهری و پارهای نیز بر اساس شهود قلبی و اشراق و تأویل و تفسیر باطنی و عرفانی از نقش و جایگاه مسجد میباشد. نظیر چنین رابطه دوسویه و بینامتنی البته سایر مؤلفههای فرهنگی نظیر: تاریخ، معماری، نقاشی، موسیقی و فلسفه و حتی علوم اجتماعی و طبیعی و مردمشناسی نیز به خوبی مشهود است، اما تنها در شعر و معماری است كه میتوان به طور آشكار جلوههای بارز این تاثیر و تأثر را مطالعه و مشاهده كرد. شاید به این جهت كه ساحت هنری این ارتباط در این دو مقوله ادبی و هنری بارزتر و محسوستر از سایر مقولات است و یا اینكه معماری و شعر و شاعری در قرون گذشته با استقبال بیشتری از سوی مردم مواجه بود، و جنبه رسانهای قویتری داشته است.
و چنان كه میتوآرنولد متفكر انگلیسی قرن نوزدهم معتقد است: آیندهای فراخ در پیش روی شعر است، زیرا در شعر نژاد ما، با گذر زمان، ماندگاری مطمئنتری را تجربه خواهد كرد.
● مفهوم مسجد در نگرشهای ادبی و انواع شعری
همچنان كه شعر از لحاظ محتوایی دارای گونهها و انواع مختلفی است، بر حسب این تنوع و چندگونگی موضوعاتی نیز كه در آنها اشاره میشود، دارای چند گونگی معنا و مفهوم میباشد. مثلاً موضوعی چون عشق در
۱) شعر طبیعی(شعری كه با اشیا و امور طبیعی و مادی سروكار دارد.)
۲) شعر افلاطونی و متافیزیكی(كه بر اندیشه به صورت تمثیلی و مجازی دلالت دارد)
۳) شعر عرفانی و عاشقانه(كه كاملاً عاطفی و احساسی است، معانی و مفاهیم متعدد مییابد.)
به طوری كه از مرتبه عشق مجازی و واسطه حقیقی و حقیقت محض ارتقا مییابد. موضوع مسجد نیز در هریك از این گونهها، متفاوت است. مثلاً در اشعار حافظ به عنوان نماینده شعر عرفانی و عاشقانه، مولوی سرایند.
اشعار حكمتی و فلسفی و متافیزیكی با سایر شعرا كه هریك به فراخور جلوه ظاهری و صوری و شكلی را مدنظر داشتهاند، مسجد معانی مختلفی یافته و در هر نوع از منظر خاص خود به آن پرداخته شده است كه مطالعه فرآیند معنوی این واژه، در آثار شاعران هر گروه جالب توجه میباشد.
● نگرشهای ادبی
به طور كلی در مورد ادبیات دو نگرش وجود دارد:
۱) ادبیات بازگویی و تقلیدگر عواطف، احساسات و خواسته ملل و اقوام است. در چنین نگرشی احساس و هیجان بر تعقل و دانایی غلبه دارد و چنانچه هدف از ادبیات را تحریك احساسات و هیجانات و عواطف صرف تعریف كنیم، هر قطعه شعر یا داستان و یا مضامین ادبی تنها در همین حوزه برخورد میكنیم و سطح انتظاراتمان نیز در همین حد است، نه بیشتر. در این نگرش زیبایی متون و آثار ادبی مطمح نظر است و از ادبیات توقع ارائه پیام و رسانه بودن نمیرود. الكسی تولستوی در كتاب خود«رسالت زبان و ادبیات» با این نگرش به مخالفت برخاسته و معتقد است ما نیازی به سرگرمیهایی داریم كه راه به جایی ببرند.
۲) در نظریات جدیدتر ادبی كه منتقدین ایراد كردهاند از نگرشی دفاع شده كه ادبیات را علاوه بر جنبههای زیباشناسانه و هنری صرف، دارای پیام و تعلیم و مضمونی میداند كه باعث كمال انسان میگردد.
حتی در دوران اخیر ادبیاتی به عنوان«ادبیات شگرف» از سوی منتقد مشهور بلغاری، تزوتای تودورف مطرح گردیده ه بر اساس آن:
نویسنده، خوانندهاش را با باز نمودی از واقعیت در دنیای رمان یا هر اثر ادبی درگیر میكند، نتیجه این كه خواننده خود را در بطن داستان حس میكند. در واقع نویسنده با استفاده از واقعیت و رویا تركیبی بدست میآورد كه در درجه اول حس واقعی بودن را به خواننده انتقال میدهد و سپس او را با شك و تردید و ابهام مواجه میسازد(ابهام حالت تردیدی است كه حس كنجكاوی را در خواننده تحریك نموده و نهایتاً باعث شناخت كاملتر وی میگردد.)
طبیعی است كه این دو طرز تلقی و نگرش در آثار شاعرانی هم از دیرباز وجود داشته و هریك بر اساس برداشت ادبی خود، به سرودن مضامین ادبی پرداختهاند.
بنابراین موضوعی مانند مسجد، مانند سایر موضوعات نمیتواند از این دو طرز تلقی و برداشت جدا باشد. از این رو مطالعه موضوع مسجد در دیوان حافظ نسبت به آثار مولوی یا سعدی و آثار دیگر شاعران متفاوت است و نباید انتظار داشت كه حتی شاعران یك عصر به نحوی مشابه و یكنواخت و با یك طرز تلقی به این موضوع و دیگر موضوعات پرداخته باشند.
● مسجد در شعر حافظ
علاوه بر انواع شعر و انواع نگرش ادبی كه اشاره گردید، نوع گفتمان نیز از مسائلی است كه باعث میشود شاعر و خالق اثر ادبی و هنری، آثار خود را با مضامین مختلف و متفاوت خلق كند. هر واژه در گفتمان اداری دارای دو معنای
۱) صوری
۲) ضمنی است. مثلاً در «غم» واژهای است كه معنای صوریش«اشك» است و معنای ضمنی آن همان غم و اندوه است كه از مسائل و مفاهیم عاطفی و روحی میباشد.
مسجد نیز به عنوان یك واژه، در معنای صوری گفتمان، به معنای محل سجده و خاكسپاری در برابر خداوند است. اما در بعد ضمنی گفتمان به معنای خاكساری، تواضع و احترام است كه مقولهای كاملاً روحی و قلبی است. سایر اركان مسجد نیز نظیر: گلدستهها، محراب، شبستان، گنبد و حتی ستونها و منبر نیز در گفتمان دارای این دو معنا میباشد.
در آثار حافظ مسجد تنها در گفتمان ضمنی مطرح شده و هیچگاه از این واژه صراحتاً معنای صوری اراده نشده است و این سبك و شیوه و گفتمان خاص اشعار حافظ است كه به هیچ موضوعی به صورت صریح و حقیقی نمیپردازد و بدون كنایه و مجاز و استعاره از آن نمیگذرد. به تعبیر دیگری هر واژهای در گفتمان دو مشخصه ضدونقیض دارد:
۱) فشردگی
۲) گستردگی و فراخی
هر واژه در معنای ظاهریاش دارای یك معنا و مضمون كاملاً فشرده است اما همین واژهها دارای معنای گستردهتر و تأویلی و استعاری نیز میباشند كه دارای گستردگی و فراخی است. مثلاً معنی فشرده مسجد همان معنی ظاهری و معنای گسترده آن معنای كنایی آن است. حافظ در هر ۷ باری كه صراحتاً واژه مسجد را در اشعار خود آورده، معنای گسترده و فراخ راكه عبارت اخرای كنایه و استعاره است به كاربرده است و اگر در جایی نیز معنای ظاهری آن قصد شده، در كلیت بیت مفهومی استعاری و تأویلی ۰۰۰ نهفته است. به اشعار زیر دقت كنید:
دوش از مسجد سوی میخانه، آمد پیرما
چیست یارای طریقت بعد از این تدبیر ما
واژههایی چون: دوش، میخانه، پیر، یاران طریقت كه در كنار مسجد آمده خود بخود مفهوم ظاهری را از مسجد گرفته و معنایی ضمنی به آن بخشیده، بنابراین هرچند در این بیت مسجد به همان معنای حقیقی و ظاهری خود(محل سجده) است، اما معنایی گستردهتر یعنی شریعت و ظاهر دین به خود گرفته كه اگر نگوییم در مقابل طریقت و باطن شریعت قرار دارد، حداقل مرحله نازل طریقت است. بنابراین در این بیت حافظ حركت سالك و پیر را از ظاهر شریعت به باطن آن مدنظر دارد.
همه كس طالب یاراند، چه هشیار چه مست
همه جا خانه عشق است چه مسجد چه كِنِشت
كِنِشت همان كنیسه محل عبادت یهودیان است، كه در برابر مسجد، خانه عبادت مسلمانان قرار دارد. با توجه به این كه دشمنی یهود با مسلمانان از صدر اسلام مطرح بوده و حافظ با این بیت وحدت ادیان و هدف رسالت انبیاء را خاطر نشان میسازد كه همان یكتاپرستی است.
در واقع این نوع نگرش از دیدگاه وسیع توحیدی و عرفانی و وحدت وجودی حافظ نشأت میگیرد كه در آن ظاهر خشك شریعت نسبت به باطن آن و حقیقت مطلق اصالت دارد و در این اصل «عشق» فرقی میان مكان و ظاهر و صورت عبادت نیست. این بیت در حافظ در اصل تفسیر آیه شریفه: «اینما تولوا فثم و جهالله» میباشد. كه در روایت نبوی (صد) نیز بدان اشارت رفته است: « جعلت لی الارض المساجد.»
حافظ در همین مضمون میسراید:
غرض ز مسجد و میخانهام وصال شماست
جز این خیال، ندارم خدا گواه من است
در مسجد و میخانه خیالت اگر آید
محراب و كمانچه ز دو ابروی تو سازم
برای حافظ ابروی یار حالتی كمانی محراب و مژهها نیز حالت كمانچه را در دست مطرب تداعی كرده و چنین استعارهای با عرفان رندانه حافظ متناسب است. دو ابروی یار یكی تشبیه به محراب و دیگری كمانچه شد، كه این دو مفهوم با توجه به اینكه محراب در مسجد و كمانچه در میخانه كاربرد دارند، معنایی متضاد ساخته كه باز هم اشاره به شریعت و طریقت در عرفان حافظ و اصل بودن طریقت نسبت به شریعت دارد و در همین معنای ضمنی سروده است:
گر زمسجد به خرابات شدم خرده مگیر
مجلس وعظ دراز است و زمان خواهد شد
حافظ در بیت زیر، سیر صعودی از شریعت به طریقت را ابتدا به سیری نزولی تشبیه نموده كه اشارهای است به داستان آفرینش انسان و خوردن میوه ممنوعه توسط حضرت آدم است، ضمن آنكه در آن معنایی لطیفتر نیز لحاظ شده، این كه همه این حوادث و سلوكها غیر ارادی و به دست توانای قادر متعال است: همان كه اراده سالك در اختیار اوست و او را میبرد هرجا كه خاطرخواه اوست:
من ز مسجد به خرابات نه به خود افتادم
اینم از عهد ازل حاصل فرجام افتاد
منظور از مسجد همان ظاهر شریعت و خرابات باطن آن (طریقت) است كه اشاره به اكل میوه ممنوعه و در نهایت فلسفه آفرینش دارد.
میبینیم كه حافظ درهمین یك بیت چه مضامین ژرف و گستردهای را در قالب چند لفظ و واژه به صورت استعاره به تصویر كشیده، بنابراین در اینجا نیز حافظ معنای ضمنی و گستردهتر مسجد را مد نظر قرار داده است كه چنین نگرشی بر همان مفهوم«ادبیات شگرف» تزوتان تودورف بلغاری منطبق است. زیرا حافظ در شعر خود با استفاده از عناصر تخیلی و ایماژها و كنایات و استعارات، تركیبی از مفاهیم و مضامین استعلایی از واژگان میآفریند كه نهایتاًًً با ایجاد حالت ابهام گونه، خواننده را به شناخت بیشتر و معرفت كاملتر رهنمون میسازد.
به عبارت دیگر از آنجا كه شعر حافظ از نوع افلاطونی و متافیزیكی است، مفاهیم هم بر اندیشه تمثیلی و مجازی دلالت دارند، هرچند از زیباییهای لفظی و صنایع ظاهری شعری نیز به نحو حیرت آوری بهره كامل جسته است.
یاد باد آن كه خرابات نشین بودم و مست
و آنچه در مسجد امروز كم است آنجا بود
در این بیت مسجد به معنای مجازی به كار رفته و از آن شخص و وجود خود حافظ بعنوان یكی از مراجعین به مسجد قصد شده كه، معنای آن چنین است:
یاد آن زمان كه من فارغ از ظاهر شریعت بودم به خیر كه در آن حال و زمان مقامات و صفاتی داشتم كه امروز در سیرت شریعتی و مسجدیم نیست.
نمایندگی زیمنس ایران فروش PLC S71200/300/400/1500 | درایو …
دریافت خدمات پرستاری در منزل
pameranian.com
پیچ و مهره پارس سهند
تعمیر جک پارکینگ
خرید بلیط هواپیما
ایران اسرائیل آمریکا مجلس شورای اسلامی دولت دولت سیزدهم معلمان رهبر انقلاب نیکا شاکرمی مجلس خلیج فارس بابک زنجانی
آتش سوزی تهران پلیس روز معلم زلزله قتل شهرداری تهران سیل آموزش و پرورش قوه قضاییه سلامت دستگیری
قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو خودرو بازار خودرو دلار بانک مرکزی ایران خودرو سایپا کارگران تورم ارز
سریال نمایشگاه کتاب فیلم سینمایی تلویزیون عفاف و حجاب جواد عزتی سینمای ایران سینما دفاع مقدس فیلم موسیقی رسانه ملی
مکزیک
رژیم صهیونیستی فلسطین حماس غزه جنگ غزه نوار غزه انگلیس ترکیه ایالات متحده آمریکا اوکراین یمن افغانستان
پرسپولیس فوتبال سپاهان تراکتور علی خطیر لیگ برتر لیگ برتر ایران رئال مادرید لیگ قهرمانان اروپا باشگاه استقلال بایرن مونیخ باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی تلفن همراه اینستاگرام اپل گوگل همراه اول پهپاد واکسن تبلیغات ناسا نخبگان
سرطان خواب فشار خون کبد چرب بیماری قلبی دیابت کاهش وزن مسمومیت داروخانه