ترانه های عامیانه, نیازهای عامیانه

قدمت ترانه های عامیانه شاید به درازای عمر بشر است البته از زمانی كه او زبان را كشف كرد جامعه شناسان در بررسی زندگی انسان اولیه برای شكل گیری ترانه, تحلیل های گوناگونی ارایه داده اند كه هر یك در جای خود واجد ارزش است اما فی النفسه دانستن قدمت ترانه های عامیانه, امروز به ما كمكی نخواهد كرد و اساسا اهمیت چندانی ندارد

قدمت ترانه های عامیانه شاید به درازای عمر بشر است؛ البته از زمانی كه او زبان را كشف كرد. جامعه شناسان در بررسی زندگی انسان اولیه برای شكل گیری ترانه، تحلیل های گوناگونی ارایه داده اند كه هر یك در جای خود واجد ارزش است. اما فی النفسه دانستن قدمت ترانه های عامیانه، امروز به ما كمكی نخواهد كرد و اساسا اهمیت چندانی ندارد. آنچه مهم است ابداعات انسان و خلق آثار هنری توسط او است. بررسی خاستگاه ترانه ها و چگونگی شكل گیری آنها بیشتر به حدس و گمان ما بر می گردد و مبتنی بر تحلیل ما از روش زندگی گذشتگان است. این نظریه (یا دیدگاه هایی مشابه این) كه یك ترانه با كاربرد ویژه ای در انجام یك كار جمعی (ترانه و كار) بواسطه مثلا تكرار حركات دست و پای كارگران و برخورد اجسام در حال جابجایی و عوامل دیگری از این دست شكل گرفته است، به همان اندازه می تواند صادق باشد كه ساخت همان ترانه توسط مثلا «صاحب كار» كارگران یا تاجر یا عوامل او برای سرگرمی كارگران. اما آنچه روشن است چرایی خلق ترانه هاست كه ضرورت زندگی بشر است. بنابراین قدمت ترانه ها از زمانی است كه بشر نیاز به خلق آنها را احساس كرد و بروز آنها، زبان گویای بخش عظیمی از جلوه های گوناگون درون انسان بود. ریتم و ملودی به عنوان دو عامل انتزاعی و عوامل اصلی موسیقی محصول نیازهای غیر قابل بیان بشر بودند و شعر با محتوایی گسترده و متفاوت _ بسته به موضوع _ و كاربردهای متنوع جلوه‌ نیازهای قابل بیان او بود. از تركیب این سه عامل، ترانه خلق شد و حوزه كاربرد آن با گذشت زمان گسترده شد. طبقه بندی ترانه ها به دلیل تنوع در مضامین و كاربردها بسیار مشكل است، اما می توان به تقسیم بندی های كلی از قبیل: ترانه های اجتماعی، ترانه های كار، ترانه های مراسم شادمانی، ترانه های كودكان، ترانه های فكاهی، ترانه های مستهجن (مستهجنات)، ترانه های عاشقانه، ترانه های حماسی، ترانه های سرگرمی (چیستان ها و معماها) ترانه های سوگ و ... رسید كه هر یك می توانند دارای زیرمجموعه هایی باشند؛ مثل ترانه های اجتماعی شامل: طنز، سیاسی، اجتماعی و ...

ترانه ها یك ویژگی اصلی دارند و آن سادگی است. این سادگی در ریتم، ملودی و شعر آنها خود به خود رعایت می شود؛ چرا كه عموما ساخته عوامند یا برای عامه مردم (توده) ساخته شده اند. تنها پناهگاه و تنها مركز حفظ و اشاعه آنها نیز پسند توده و ذهن همان مردم است كه این ترانه ها را گرامی می دارند و نسل به نسل منتقل می كنند. پس ویژگی شفاهی بودن نیز دومین خصوصیت ترانه هاست.

هر یك از سه مولفه شعر، ریتم و ملودی بسته به مضمون و مناسبات ترانه می تواند درجه اهمیت بیشتری بیابند. به طور مثال ممكن است در یك ترانه سیاسی، شعر اهمیت بیشتری بیابد؛ چرا كه ملودی و ریتم به خودی خود نمی توانند حاوی هیچ گونه مفهوم سیاسی باشند. یا در یك ترانه كودكانه ممكن است ریتم نقش اصلی را بازی كند چرا كه درك و تكرار یك ملودی پیچیده برای كودك مشكل و گاه غیر ممكن است؛ هم چنین به دلیل اطلاعات اندك او درك مفاهیم شعر برایش مشكل خواهد بود اما یك ریتم ساده برای كودك بسیار قابل دسترسی و قابل آموختن است. به طور كلی ترانه ها صدای اندیشه توده ها هستند. و همیشه متناسب با زمان حركت كرده و تغییرات لازم را پذیرفته اند و این انعطاف پذیری یكی دیگر از ویژگی های ترانه هاست. تا آنجا كه در مكتوبات موجود ثبت شده است اولین نشانه ها تحت عنوان «فهلویات» و متعاقب آن «دوبیتی» به عنوان گونه هایی از ترانه های عوام جلوه گر شدند. دو بیتی ها هنوز هم در گوشه كنار ایران به حیات خود ادامه می دهند و گرچه به لحاظ قالب و وزن عروضی ثابت مانده اند اما به لحاظ مضمون در هر مقطعی از تاریخ به گونه ای متناسب با زمان ثبت شده اند. از آنجا كه انسان در روند رشد و تكامل طبیعی خود دستاوردهای بسیاری كسب كرده است و همین ماجرا نیازهای بسیار متنوع و گوناگونی را برای او رقم زده است؛ لذا به خلق ترانه ها در اشكال گوناگون نیز دست یافته است. نگارنده قصد بررسی تحلیلی و تاریخی ترانه را ندارد بنابراین با نگاهی كلی اشاره ای به اشكالی از ترانه در عصر قاجار و پهلوی خواهم كرد. فراموش نكنیم كه راویان این ترانه ها بخشی از مردم و با ذوق و زیبایی شناسی در همان حد و حدود بودند. در گذر تاریخ بسیاری از این راویان موسیقی دانانی بودند كه معمولا به صورت دوره گردی یا یك جانشینی مراسم مردم و گاه دربار را زینت می كردند. این موسیقی دانان بعدها تحت عنوان مطرب در زمان قاجار دارای تشكیلات نسبتا منسجم و صنفی شدند كه در قالب دسته های مطربی به مجالس شادی مردم می رفتند و با اجرای برنامه های متنوع نیازهای ایشان را پاسخ می گفتند. بخشی از ترانه ها از آنجا كه صحنه اجرای مطربان حوض مفروش شده خانه های مردم بود به روحوضی موسوم شدند. در واقع روحوضی شكل خاصی از ترانه نیست بلكه یك رپرتوار عمومی است و به هر قطعه ای كه بر حوض اجرا می شد روحوضی اطلاق می كردند.چنان كه بسیاری از رنگ ها و ضربی های مطربی نیز در این رپرتوار جای می گیرند.

اما ترانه های مطربی در یك طبقه بندی كلی شامل: ترانه های اجتماعی كه بیشتر در قالب طنز ساخته می شدند ترانه های مراسم شادمانی گستره وسیعی دارد و از عروس و داماد و پدر و مادر ایشان و حضار مجلس و مرغ و جوجه و هر واژه و ترفندی كه موجب شادی مردم شود در آنها سخن می رود و نام برده می شود.

فكاهیات: ترانه هایی هستند برای خندیدن و لودگی

قلم آزاد: ترانه هایی هستند پر از واژه های مستهجن و خلاف عفت عمومی كه البته این ترانه ها نیز نیاز عوام بوده است. ترانه های عاشقانه، حاوی اشعار گوناگونی بوده اند و بیشتر نیز شخصی. ریتم این ترانه ها اغلب است و به ندرت به ریتم های دیگر بر می خوریم.ملودی های آنها نیز ساده و تمپو و متناسب با مضمون و موقعیت اجرای آن منعطف است. در اشعار آنها هر واژه ای راه دارد و محدودیتی وجود ندارد. معمولا دارای ملودی های ساده ای هستند كه عموما دو جمله هستند. این جملات بعضی اوقات با یك ترجیح بند پیاپی تكرار می شوند. این ترانه ها تا سال های نزدیك به انقلاب نیز در خانه های مردم توسط مطربان اجرا می شد. اكنون نیز متناسب با زمان ترانه هایی ساخته می شوند كه مولفه های مشترك بسیاری با ترانه های پیش از خود دارند بی گمان تا وقتی كه توده هست ترانه عامیانه نیز هست. MF۲۰-۳-۶ قدمت ترانه های عامیانه چقدر است؟ ترانه های عامیانه، نیازهای عامیانه! فریبرز رستمی كارشناس و محقق موسیقی مقامی قدمت ترانه های عامیانه شاید به درازای عمر بشر است؛ البته از زمانی كه او زبان را كشف كرد. جامعه شناسان در بررسی زندگی انسان اولیه برای شكل گیری ترانه، تحلیل های گوناگونی ارایه داده اند كه هر یك در جای خود واجد ارزش است. اما فی النفسه دانستن قدمت ترانه های عامیانه، امروز به ما كمكی نخواهد كرد و اساسا اهمیت چندانی ندارد. آنچه مهم است ابداعات انسان و خلق آثار هنری توسط او است. بررسی خاستگاه ترانه ها و چگونگی شكل گیری آنها بیشتر به حدس و گمان ما بر می گردد و مبتنی بر تحلیل ما از روش زندگی گذشتگان است. این نظریه (یا دیدگاه هایی مشابه این) كه یك ترانه با كاربرد ویژه ای در انجام یك كار جمعی (ترانه و كار) بواسطه مثلا تكرار حركات دست و پای كارگران و برخورد اجسام در حال جابجایی و عوامل دیگری از این دست شكل گرفته است، به همان اندازه می تواند صادق باشد كه ساخت همان ترانه توسط مثلا «صاحب كار» كارگران یا تاجر یا عوامل او برای سرگرمی كارگران. اما آنچه روشن است چرایی خلق ترانه هاست كه ضرورت زندگی بشر است. بنابراین قدمت ترانه ها از زمانی است كه بشر نیاز به خلق آنها را احساس كرد و بروز آنها، زبان گویای بخش عظیمی از جلوه های گوناگون درون انسان بود. ریتم و ملودی به عنوان دو عامل انتزاعی و عوامل اصلی موسیقی محصول نیازهای غیر قابل بیان بشر بودند و شعر با محتوایی گسترده و متفاوت _ بسته به موضوع _ و كاربردهای متنوع جلوه‌ نیازهای قابل بیان او بود. از تركیب این سه عامل، ترانه خلق شد و حوزه كاربرد آن با گذشت زمان گسترده شد. طبقه بندی ترانه ها به دلیل تنوع در مضامین و كاربردها بسیار مشكل است، اما می توان به تقسیم بندی های كلی از قبیل: ترانه های اجتماعی، ترانه های كار، ترانه های مراسم شادمانی، ترانه های كودكان، ترانه های فكاهی، ترانه های مستهجن (مستهجنات)، ترانه های عاشقانه، ترانه های حماسی، ترانه های سرگرمی (چیستان ها و معماها) ترانه های سوگ و ... رسید كه هر یك می توانند دارای زیرمجموعه هایی باشند؛ مثل ترانه های اجتماعی شامل: طنز، سیاسی، اجتماعی و ...

---