بررسی ارزش شهادت زن در قوانین

یكی از مسائل مطروحه در بحث شهادت, نقش جنسیت در اعتبار شهادت است یعنی آیا زن یا مرد بودن تأثیری در شهادت دارد یا خیر

یكی از مسائل مطروحه در بحث‏ شهادت، نقش جنسیت در اعتبار شهادت است‏ یعنی آیا زن یا مرد بودن تأثیری در شهادت دارد یا خیر؟ در مقررات قانونی جمهوری اسلامی ایران تفاوتهایی در اعتبار شهادت زن نسبت‏به شهادت مرد وجود دارد كه نگارنده در این مقاله به نقد و بررسی آن مقررات و نیز مبنای فقهی آن پرداخته است.

شهادت یكی از ادله اثبات دعوی است، قانون مدنی درماده ۱۲۵۸ دلایل اثبات دعوی را پنج چیز شمرده است كه یكی از آنها شهادت است، در امور كیفری و اثبات جرم نیز شهادت بعنوان یكی از ادله بشمار می‏رود در قانون مجازات اسلامی در بحث مربوط به هر یك از حدود و نیز قصاص نحوه اثبات آنها به‌وسیله شهادت بیان شده است. در مقررات مربوط به آئین دادرسی مدنی و كیفری نیز از شهادت به‌عنوان دلیل اثبات حق یا اثبات جرم یاد شده و ضوابط و ترتیبات مربوط به آن ذكر شده است. شهادت در صورتی معتبر و در اثبات دعوی مؤثر است كه شرایط لازم در شاهد و نوع ادای شهادت موجود باشد.

شرایطی كه رعایت آن در مورد شاهد، ضروری است، بعضی مربوط به میزان درك و شعور و قدرت تعقل و تشخیص شاهد است. مانند شرط بلوغ و عقل و برخی مربوط به اعتماد به شاهد و اطمینان از صحت گفتار او می‏باشد مانند شرط عدالت و مورد ثقه بودن. تعداد شهود نیز از جمله امور مؤثر در شهادت است و بسته به اهمیتی كه موضوع مورد شهادت دارد ممكن است تعداد شاهد لازم برای مؤثر بودن شهادت در موضوعات مختلف فرق كند، به‌طور متعارف و معمول شهادت دو نفر عادل لازم است ولی در برخی موارد شهادت چهار نفر لازم دانسته شده و در مواردی هم موضوع با شهادت یك نفر ثابت می‏شود.

یكی از مسائل مطروحه در بحث‏شهادت، نقش جنسیت در اعتبار شهادت است‏ یعنی آیا زن یا مرد بودن تأثیری در اعتبار شهادت دارد یا خیر؟ امروزه در قوانین اغلب كشورها شرط مرد بودن در زمره شرایط لازم برای اعتبار شهادت نیست ولی در مقررات قانونی جمهوری اسلامی ایران، تفاوت‌هائی در اعتبار شهادت زن، نسبت ‏به شهادت مرد وجود دارد كه در این نوشته نقد و بررسی‏ای نسبت‏به این موارد و مبنای فقهی آنها خواهیم داشت.

۱ - وضع شهادت زن در قوانین موضوعه فعلی ایران

الف - در قوانین جزائی

قانون مجازات اسلامی (۱) در بخش مربوط به حدود و قصاص، به تبع كتب فقهی ضمن بیان هر یك از جرائم مستوجب حد و قصاص به دلایل اثبات آنها كه از جمله شهادت است پرداخته و شرایط مربوط به مؤثر بودن شهادت را در هر مورد ذكر كرده است. در قانون مجازات اسلامی در ارتباط با شهادت زنان دو نوع برخورد وجود دارد: مواردی اصولا شهادت زن پذیرفته نیست و به آن ترتیب اثر داده نمی‏شود و فقط شهادت مرد كه در بعضی موارد چهار مرد عادل و در مواردی دو مرد عادل لازم است مؤثر در اثبات جرم است. در مواردی بر شهادت زنان نیز ترتیب اثر داده می‏شود ولی اولاً باید حتما منضم به شهادت مرد باشد و ثانیاً شهادت دو زن، معادل شهادت یك مرد به حساب آمده است.

طبق قانون مجازات اسلامی جرائم لواط، مساحقه، قوادی، قذف، شرب خمر، محاربه، سرقت و قتل عمد فقط با شهادت مردان قابل اثبات است و با شهادت زنان قابل اثبات نیست كه ذیلاً به مواد مربوطه اشاره می‏شود.

بررسی ارزش شهادت زن در قوانین ...

ماده ۱۱۷ می‏گوید:

«حد لواط با شهادت چهار مرد عادل كه آن را مشاهده كرده باشند ثابت می‏شود.»

و ماده ۱۱۹ تصریح می‏كند:

«شهادت زنان به تنهایی یا به ضمیمه مرد، لواط را ثابت نمی‏كند.»

ماده ۱۲۸ مقرر می‏دارد:

«راههای ثبوت مساحقه در دادگاه همان راههای ثبوت لواط است.»

طبق ماده ۱۳۷:

«قذف با دو بار اقرار یا با شهادت دو مرد عادل اثبات می‏شود.»

به موجب ماده ۱۷۰:

«در صورتی كه طریق اثبات شرب خمر، شهادت باشد، فقط با شهادت دو مرد عادل ثابت می‏شود.»

در ماده ۱۸۹ آمده است:

«محاربه و افساد فی الارض از راههای زیر ثابت می‏شود: الف - با یك بار اقرار بشرط آنكه اقرار كننده بالغ و عاقل و اقرار او با قصد و اختیار باشد; ب - با شهادت فقط دو مرد عادل.»

ماده ۱۹۹ مقرر می‏دارد:

«سرقتی كه موجب حد است‏با یكی از راههای زیر ثابت می‏شود: ۱- شهادت دو مرد عادل ....»

و سرانجام طبق بند الف ماده ۲۳۷:

«قتل عمد با شهادت دو مرد عادل ثابت می‏شود.»

در دو مورد شهادت زن نیز به انضمام شهادت مرد می‏تواند در اثبات جرم مؤثر باشد یكی در مورد زنا است كه طبق ماده ۷۴:

«زنا چه موجب حد جلد باشد و چه موجب حد رجم با شهادت چهار مرد عادل یا سه مرد عادل و دو زن عادل ثابت می‏شود.»

و طبق ماده ۷۵:

«در صورتی كه زنا فقط موجب حد جلد باشد، به شهادت دو مرد عادل همراه با چهار زن عادل نیز ثابت می‏شود.»

و ماده ۷۶ تصریح می‏كند:

«شهادت زنان به تنهایی یا به انضمام شهادت یك مرد عادل زنا را ثابت نمی‏كند بلكه در مورد شهود مذكور حد قذف طبق احكام قذف جاری می‏شود.»

مورد دیگر، قتل غیر عمد است كه شهادت زنان می‏تواند در اثبات آن مؤثر باشد.

بند ب ماده ۲۳۷ مقرر می‏دارد:

«قتل شبیه عمد یا خطا با شهادت دو مرد عادل یا یك مرد عادل و دو زن عادل یا یك مرد عادل و قسم مدعی ثابت می‏شود.»

ب - در قوانین مدنی

همانگونه كه قبلاً اشاره كردیم در قانون مدنی شهادت یكی از ادله اثبات دعوی بشمار آمده است مواد ۱۳۰۶ تا ۱۳۲۰ به بیان موارد و شرایط شهادت و شاهد اختصاص یافته است. (۲) در قانون مدنی شرایط لازم برای شاهد ذكر شده است اما اشاره‏ای به تأثیر جنسیت در میزان ارزش شهادت بعمل نیامده و از مرد یا زن بودن شاهد ذكری نشده است. ماده ۱۳۱۳ قانون مدنی مقرر می‏دارد:

«در شاهد بلوغ، عقل، عدالت، ایمان و طهارت مولد شرط است.»

در مقررات مربوط به آئین دادرسی مدنی و كیفری نیز كه در حال حاضر مجری است‏یا مشخصاً شرایطی برای شاهد ذكر نشده و یا اگر شرایطی هم ذكر شده بحثی از زن و مرد بودن شاهد بمیان نیامده است. در قانون آئین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب نیز كه اخیرا به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده و هنوز تصویب نهایی و قابلیت اجرا پیدا نكرده و در بخش مربوط به كیفری شرایطی كه باید شاهد دارا باشد ذكر شده ولی از جنسیت‏شاهد سخنی بمیان نیامده است ماده ۶۶۳ مصوب فعلی مقرر می‏دارد:

«در مواردی كه قاضی به شهادت شاهد بعنوان دلیل شرعی استناد می‏نماید لازم است‏شاهد دارای شرایط زیر باشد: ۱- بلوغ، ۲- عقل، ۳- ایمان، ۴- طهارت مولد، ۵- عدالت، ۶- عدم وجود انتفاع شخصی برای شاهد یا رفع ضرر از وی، ۷- عدم وجود دشمنی بین شاهد و طرفین دعوی، ۸- عدم اشتغال به تكدی و ولگردی.»

در بخش مربوط به مقررات مدنی نیز به شهادت استناد شده و در مورد صلاحیت‏شهود به شرایط مندرج در بخش كیفری ارجاع شده است. (ماده ۲۲۸) و جالب این است كه در این مورد شورای نگهبان در اظهار نظری كه نسبت‏به این مصوبه مجلس نموده اظهار داشته باید مواردی كه زنها می‏توانند شهادت بدهند مشخص گردد. با این ترتیب باید منتظر بود كه در مصوبه اصلاحی مجلس در آئین دادرسی مدنی موارد و میزان ارزش شهادت زنان بدانگونه كه در فقه آمده بیان شود.

۲ - شهادت زن در نظریه رایج فقها

قبل از ورود در بحث‏بررسی مبانی شرعی و فقهی مربوط به تفاوت ارزش شهادت زن و مرد مناسب است نظر رایج و متداول فقها را در خصوص ارزش شهادت زن در امور كیفری و مدنی بیان كنیم.

اجمالا می‏توان گفت وضع شهادت زن از نظر فقها به این ترتیب است:

۱ - در امور كیفری در حدود و یا به تعبیر فقها در حق الله، اصولا شهادت زن ارزشی ندارد و موجب اثبات جرم نمی‏شود جز در مورد زنا كه با شهادت سه مرد عادل و دو زن عادل زنای موجب حد جلد یا رجم و با شهادت دو مرد عادل و چهارزن عادل زنای موجب حد جلد ثابت می‏شود.

۲ - در امور حقوقی و یاحق الناس اصولا امور غیر مالی با شهادت زنان نه بصورت انفراد نه با انضمام به مردان قابل اثبات نیست.

۳ - در امور مالی شهادت دو زن به انضمام یك مرد می‏تواند موجب اثبات دعوی شود.

۴ - در برخی موارد محدود ممكن است موضوع را فقط با شهادت زنان ثابت كرد و آن مواردی است كه عادتا مردان نمی‏توانند بر آن اطلاع پیدا كنند مانند تولد طفل، بكارت، عیوب باطنی زنان، حیض و امثال اینها. علی الاصول هر جا شهادت زنان قابل پذیرش است، شهادت دو زن معادل شهادت یك مرد بحساب می‏آید.

۵ - در برخی از موارد شهادت زنان می‏تواند مقداری از مورد شهادت را اثبات كند نه همه مورد خواسته را. مثلا در مورد شهادت بر وصیت اگر چهار زن شهادت دهند كه فردی مقداری از مال خودراوصیت كرده است، وصیت ثابت می‏شود. ولی اگر سه زن شهادت دادند سه چهارم آن ثابت می‏شود. اگر دو زن شهادت دادند نصف و اگر فقط یك زن شهادت بر وصیت دهد یك چهارم مورد وصیت ثابت می‏شود. و همین طور در مورد شهادت بر حیات داشتن جنینی كه متولد شده ومرده است‏شهادت یك زن یك چهارم سهم الارث را برای بچه ثابت می‏كند، شهادت دو زن نصف و همین طور سه زن سه چهارم و چهارزن تمام سهم الارث را برای او ثابت‏خواهد نمود.

این ترتیبی كه ذكر شد، تقریبا در تمام كتب فقهی با اندك اختلافی در برخی از فروع آمده است‏بعنوان نمونه تقسیم بندی محقق در شرایع را ذكر می‏كنیم. وی می‏گوید: حقوق بر دو قسم است: حق الله و حق الناس; در قسم اول یعنی حق الله برخی فقط با شهادت چهار مرد ثابت می‏شود مثل زنا و لواط و مساحقه، فقط زنا با سه مرد و دو زن و دو مرد و چهار زن نیز ثابت می‏شود ولی البته حد رجم با شهادت دو مرد و چهار زن ثابت نمی‏شود، بعضی از اقسام حق الله نیز با دو شاهد مرد ثابت می‏شود كه آنها عبارتند از حدودی مانند سرقت، شرب خمر و ارتداد. هیچیك از اقسام حق الله با یك شاهد و دو زن و یا با یك شاهد و قسم مدعی و یا با شهادت زنان به تنهایی و لو خیلی زیاد باشند ثابت نمی‏شود.

و اما حق الناس یا حقوق آدمی سه دسته است:

۱ - دسته‏ای كه فقط با دو شاهد مرد ثابت می‏شوند كه عبارتند از: طلاق، خلع، وكالت، وصیت و نسب و رؤیت هلال.

۲ - دسته‏ای از حقوق كه با دو شاهد مرد و یك شاهد مرد و دو شاهد زن و یك شاهد مرد با قسم ثابت می‏شوند و عبارتند از: دیون و اموال و عقود معاوضی چون بیع، صلح، اجاره و مساقات و رهن و جرمی كه موجب دیه است.

۳ - دسته‏ای از حقوق كه با شهادت زن و مرد جداگانه یا به ضمیمه یكدیگر ثابت می‏شوند وعبارتند از: ولادت، حیات جنین هنگام ولادت (استهلال) عیوب باطنی زنان.

---