آن سه بدون این سه نمی شود

حضرت امام رضا علیه السلام فرمود همانا خداوند به سه چیز امر فرموده که همراه با سه چیزند به نماز و زکات امر کرده, پس هر کس نماز بخواند و زکات ندهد نماز او قبول نمی شود, به شکر خود و شکر پدر و مادر امر کرده, پس هر کس از پدر و مادرش تشکر نکند شکر خدا را به جا نیاورده است و به تقوای الهی و صله رحم امر کرده, پس هر کس صله رحم نکند از خدا هم پروا ندارد

حضرت امام رضا علیه السلام فرمود: همانا خداوند به سه چیز امر فرموده که همراه با سه چیزند: به نماز و زکات امر کرده، پس هر کس نماز بخواند و زکات ندهد نماز او قبول نمی‏‌شود، به شکر خود و شکر پدر و مادر امر کرده، پس هر کس از پدر و مادرش تشکر نکند شکر خدا را به جا نیاورده است و به تقوای الهی و صله رحم امر کرده، پس هر کس صله رحم نکند از خدا هم پروا ندارد.حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنِ السَّیَّارِیِّ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ دِلْهَاثٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا ع قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمَرَ بِثَلَاثَةٍ مَقْرُونٍ بِهَا ثَلَاثَةٌ أُخْرَی أَمَرَ بِالصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ «۱» فَمَنْ صَلَّی وَ لَمْ یُزَکِّ لَمْ تُقْبَلْ مِنْهُ صَلَاتُهُ وَ أَمَرَ بِالشُّکْرِ لَهُ وَ لِلْوَالِدَیْنِ‏ «۲» فَمَنْ لَمْ یَشْکُرْ وَالِدَیْهِ لَمْ یَشْکُرِ اللَّهَ وَ أَمَرَ بِاتِّقَاءِ اللَّهِ وَ صِلَةِ الرَّحِمِ‏ «۳» فَمَنْ لَمْ یَصِلْ رَحِمَهُ لَمْ یَتَّقِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ.«خصال، جلد ۱، صفحه ۱۵»

● رابطه نماز و زکات

«وَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ وَآتُواْ الزَّکَاةَ وَمَا تُقَدِّمُواْ لأَنفُسِکُم مِّنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللّهِ إِنَّ اللّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ»( سوره بقره (۲) آیه ۱۱۰).«و نماز را برپا دارید و زکات بدهید و هر چه برای خودتان از کار نیک پیش فرستید آن را در نزد خداوند خواهید یافت، حقّا که خدا به آنچه می‏کنید بیناست.»در تفسیر نمونه ذیل این آیه شریف آمده است:«این آیه، به مومنان دو دستور مهم و سازنده می‌دهد؛ یکی در مورد نماز که رابطه محکمی‌ بین انسان و خدا ایجاد می‌کند و دیگری زکات که رمز همبستگی‌های اجتماعی است و این هر دو برای پیروز شدن بر دشمن [در کنار یکدیگر] لازم است؛ زیرا با این دو مهم، روح و جسم مومنان نیرومند می‌شود.» (تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۱۱۰).آیه دوم:«وَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ وَآتُواْ الزَّکَاةَ وَارْکَعُواْ مَعَ الرَّاکِعِینَ»( سوره بقره (۲) آیه ۴۳)«و نماز را برپا دارید و زکات بپردازید و با رکوع‏کنندگان رکوع نمایید (با نمازگزاران نماز گزارید).»در تفسیر گران‌سنگ «تسنیم» ذیل آیه شریف فوق‌، به چند نکته اشاره شده است:«۱ کاربرد عنوان ایتاء و تعبیر جمع آتوُا در امر به پرداخت زکات، برای تذکر به احیای این واجب اجتماعی و مرتفع ساختن فقر عمومی‌در سطح جامعه است. البته اصل مقصود از ایجاب زکات، تحصیل طهارت روح و اعتلای جان بشری است وگرنه تأمین هزینه مستمندان، به خوبی مقدور خداست.در این آیه، نخست به نماز که اولین جلوه عبادی ایمان و بهترین وسیله رابطه عبد و مولاست اشاره می‌کند: وَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ و سپس به زکات که برترین واجب مالی و اجتماعی اسلام است و سبب رابطه عبد با خلق خدا می‌باشد امر می‌کند: وَآتُواْ الزَّکَاةَ.۲ کمال واقعی انسان از منظر قرآن کریم، در جمع سالم بین حُسن فاعلی و حُسن فعلی است؛ یعنی روح، معتقد و متخلّق به اخلاق و بدن اشتغال به امتثال.از این جمع سالم، گاهی به «ایمان و عمل صالح» یاد می‌شود که در بسیاری از آیات به‌صورت شرط لازم برای رهایی از کیفر تلخ و نیل به پاداش شیرین معاد بیان شده است؛ و گاهی بعد از ذکر ایمان، از نماز و زکات که شاخص‌ترین نمونه عمل صالح است سخن به میان می‌آید.آنچه در آیه مورد بحث مطرح است از همین سنخ است که پس از ترغیب به حُسن فاعلی یعنی ایمان به معارف الهی و مآثر آسمانی در آیه ۴۲ تشویق به حُسن فعلی یعنی تحکیم پیوند عملی با خدا (نماز) و توثیق ارتباط اقتصادی با مستمندان (زکات) و حفظ وحدت و شکوه امت اسلامی‌در نماز جماعت و مانند آن دارد.( تفسیر تسنیم، آیت‌الله جوادی آملی، ج ۴، ص ۱۱۰ ۱۱۳)۳ فرمان به ادای زکات پس از فرمان به نماز از این روست که نماز گزاری که با برپایی نماز با خدای مُنعم ارتباط برقرار کرد و به او تقرب جست، از خلق خدا که «عیال الله» هستند غافل نمی‌شود؛ لازمه عدم غفلت از خلق، رفع مشکلات آنان و از جمله برطرف کردن فقر و نیازهای مادی و اقتصادی است که با پرداخت زکات و انفاق‌های مالی رفع می‌شود.(همان، ص ۱۱۸)۴ در بحث روایی در این تفسیر شریف، روایتی مربوط به این آیه شریفه آمده است که در شرح روایت به خوبی پیوستگیِ زکات با نماز مورد بررسی قرار گرفته است:توضیح این که اگر چه از لحاظ بحث‌های جزئی و موردی هر کدام از نماز و زکات، واجب مستقل است و هیچ ارتباط وضعی از لحاظ صحت و فساد بین آنها برقرار نیست، ولی از نظر جامع نگری و وحدت مکتب اسلام و پیوند ناگسستنی بین عناصر محوری دین، بین نماز و زکات و سایر ارکان اصیل اسلامی‌ارتباط عمیق برقرار است؛ زیرا رسول اکرم صلی الله علیه و آله، اسلام را همچون بنیان مرصوصی دانست که دارای پایه‌های متعدد است و یکی از آن ارکان، نماز و دیگری زکات است: «بُنیَ الاسلامُ علی خَمس، شهادة ان لا اله الا اللّه و أنّ محمدا رسولُ الله و اقام الصّلوة و ایتاء الزّکوة و حجّ البیت و صومِ رمضان»( همان، ص ۵۶۷)؛«اسلام بر پنج پایه استوار شده است: گواهی دادن بر یگانگی الله و رسالت محمد صلی‌الله علیه و آله و اقامه نماز و دادن زکات و حج خانه خدا و روزه رمضان».بنابراین ترک زکات به منزله ویران کردن‌، یکی از پایه‌های اسلام است؛ در نتیجه تارک زکات، اسلام راستین را از دست داده و نماز چنین کسی مقبول کامل نیست.» (‌تفسیر تسنیم، ج ۴، ص ۱۲۸)

● تشکر از خدا

وَوَصَّیْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَی وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِی عَامَیْنِ أَنِ اشْکُرْ لِی وَلِوَالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ: و ما انسان را درباره پدر و مادرش سفارش کردیم، در حالی که مادرش او را (در شکم خود در ایّام بارداری) در حال ضعف حمل کرد و (‌شیر دادن و) از شیر جدا کردنش در دو سال بود، (گفتیم) که مرا و پدر و مادرت را سپاس‏گزار که بازگشت (همه) به سوی من است. در این آیه‌، بحث از نعمت وجود پدر و مادر و زحمات و خدمات و حقوق آنهاست و قرار دادن شکر پدر و مادر در کنار شکر(‌الله).نخست می‌فرماید: (‌ما به انسان درباره پدر و مادرش سفارش کردیم) (وَوَصَّیْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَیْهِ ).آنگاه به زحمات فوق العاده مادر اشاره کرده می‌گوید: (‌مادرش او را حمل کرد در حالی که هر روز ضعف و سستی تازه‌ای بر ضعف او افزوده می‌شد‌) (حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَی وَهْنٍ).سپس می‌گوید: (‌توصیه کردم که هم شکر مرا به جای آور و هم شکر پدر و مادرت را‌) (أَنِ اشْکُرْ لِی وَلِوَالِدَیْکَ).شکر مرا به‌جای آور که خالق و منعم اصلی تو هستم‌ و چنین پدر و مادر مهربانی به تو داده‌ام و هم شکر پدر و مادرت را که واسطه این فیض و عهده دار انتقال نعمت‌های من به تو می‌باشند.و چقدر جالب و پر معنی است که شکر پدر و مادر درست در کنار شکر خدا قرار گرفته .و در پایان آیه با لحنی که خالی از تهدید و عتاب نیست می‌فرماید: (‌بازگشت همه شما به سوی من است ‌) (إِلَیَّ الْمَصِیرُ).آری اگر در اینجا کوتاهی کنید در آنجا تمام این حقوق و زحمات و خدمات مورد بررسی قرار می‌گیرد و مو به مو حساب می‌شود، باید از عهده حساب الهی در مورد شکر نعمت‌هایش‌ و همچنین در مورد شکر نعمت وجود پدر و مادر و عواطف پاک و بی آلایش آنها بر آیید.

● مواظب اعتقاداتت باش

از آنجا که توصیه به نیکی در مورد پدر و مادر ممکن است این توهم را برای بعضی ایجاد کند که حتی در مساله عقاید و کفر و ایمان‌، باید با آنها مماشات کرد، در آیه بعد می‌افزاید: (‌هرگاه آن دو، تلاش و کوشش کنند که چیزی را شریک من قرار دهی که از آن (حداقل ) آگاهی نداری‌، از آنها اطاعت مکن ‌) (وَإِن جَاهَدَاکَ عَلی أَن تُشْرِکَ بِی مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا).هرگز نباید رابطه انسان و پدر و مادرش‌، مقدم بر رابطه او با خدا باشد و هرگز نباید عواطف خویشاوندی حاکم بر اعتقاد مکتبی او گردد.تعبیر به (‌جَاهَدَاکَ‌) اشاره به این است که پدر و مادر گاه به گمان اینکه سعادت فرزند را می‌خواهند، تلاش و کوشش می‌کنند که او را به عقیده انحرافی خود بکشانند و این در مورد همه پدران و مادران دیده می‌شود.وظیفه فرزندان این است که هرگز در برابر این فشارها تسلیم نشوند و استقلال فکری خود را حفظ کرده، عقیده توحید را با هیچ چیز معاوضه نکنند.

● بی‌حرمتی ممنوع

باز از آنجا که ممکن است، این فرمان، این توهم را به وجود آورد که در برابر پدر و مادر مشرک، باید شدت عمل و بی حرمتی به خرج داد، بلافاصله اضافه می‌کند که عدم اطاعت آنها در مسأله کفر و شرک‌، دلیل بر قطع رابطه مطلق با آنها نیست بلکه در عین حال (‌با آنها در دنیا به طرز شایسته‌ای رفتار کن ‌) (وَصَاحِبْهُمَا فِی الدُّنْیَا مَعْرُوفًا).از نظر دنیا و زندگی مادی با آنها مهر و محبت و ملاطفت کن و از نظر اعتقاد و برنامه های مذهبی، تسلیم افکار و پیشنهادهای آنها نباش، این درست نقطه اصلی اعتدال است که حقوق خدا و پدر و مادر، در آن جمع است .لذا بعد می‌افزاید: (راه کسانی را پیروی کن که به سوی من باز گشته‌اند‌) راه پیامبر و مومنان راستین (وَاتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنَابَ إِلَیَّ).چرا که بعد از آن (‌بازگشت همه شما به سوی من است و من شما را از آنچه در دنیا عمل می‌کردید آگاه می‌سازم ‌) و بر طبق آن پاداش و کیفر می‌دهم (ثمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُم بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ).نفی و اثبات‌های پی در پی و امر و نهی ها در آیات فوق،برای این است که مسلمانان در این گونه مسائل که در بدو نظر تضادی در میان انجام دو وظیفه لازم تصور می‌شود خط اصلی را پیدا کنند و بدون کمترین افراط و تفریط، در مسیر صحیح قرار گیرند و این دقت و ظرافت قرآن در این ریزه کاری‌ها، از چهره‌های فصاحت و بلاغت عمیق آن است.

زهرا اجلال