نقش توسعه سازمان های غیردولتی

شیوه های توسعه اقتصادی در کشورهای مختلف

«براک» که قبلا‌ به عنوان «کمیته پیشرفت مناطق روستایی بنگلادش» معروف بود و اکنون به فراهم کردن منابع در سراسر کشور مشهور شده است، یک سازمان غیردولتی است که ماموریتش کاهش فقر است. مدل براک این است که چگونه مزیت‌های نسبی سازمان‌های غیردولتی می‌توانند در جهت حمایت از کاهش فقر کار کنند و شرایطی را تصویر می‌کند که تحت آن سازمان‌های غیردولتی می‌توانند در رویارویی با کاستی‌های دولت و بخش خصوصی توسعه یابند.

براک در اوایل دهه ۱۹۷۰ به منظور کمک به افراد بی‌سرپناه پس از جنگ داخلی و قحطی ایجاد شد. رهبران سازمان به زودی دریافتند که مسائل فقر روستایی مزمن و ساختاری است و آنان توجه خود را به توسعه بلندمدت و تلاش‌های محو فقر معطوف کردند. براک ابتدا در مناطق روستایی بنگلادش که ظرفیت دولت پایین و فساد در سطح بالا وجود داشت فعالیت خود را آغاز کرد. در مقایسه، براک به دلیل کسب اعتبار از نظر شایستگی، تعهد، نوآوری، پاسخگویی و اثربخشی به طور مستمر به جذب وجوه پرداخته است.

با ده‌ها میلیون مردم و کل مناطق بنگلادش که گرفتار تله پیچیده فقر بودند، براک مجبور بود به طور مداوم به نوآوری‌هایی بپردازد تا خدمات مورد نیاز را به مردم فقیر ارائه کند. براک با توسعه برنامه‌هایی با اثر بخشی بالا و گسترده در آموزش، تغذیه، بهداشت، اعتبارات، حقوق قانونی، و سایر زمینه‌ها به فقرا کمک کرده است تا بتوانند نیازها و اولویت‌های خود را شناسایی کنند. با برخی معیارها، براک اکنون بزرگ‌ترین سازمان غیردولتی در جهان است. فعالیت‌های براک تقریبا‌ یک درصد تولید ناخالص داخلی بنگلادش را تشکیل می‌دهد. در سال ۲۰۰۷، براک بیش از ۱۰۰ هزار کارمند داشته است که دومین کارفرمای بزرگ در کشور است.

بیش از نیمی از کارکنان براک را معلمان دوره ابتدایی تشکیل می‌دهند که در برنامه‌های آموزش غیررسمی به طور گسترده فعالیت دارند. در حالی که برنامه‌های براک مانند «اعتبارات خرد» در سایر کشورها نیز الگوبرداری شده است، هیچ یک از آنها در مقیاس براک کار نمی‌کنند. براک یک سازمان پیچیده است که تقریبا‌ ۶ میلیون عضو دارد (تقریبا‌ یک زن در هر خانواده). این اعضا در واحدهای اصلی (سازمان روستا) براک مشارکت دارند. حدود ۱۸۲۰۰ سازمان روستا وجود دارد که هر یک از ۳۵ تا ۵۰ زن از یک روستا یا مجاور آن تشکیل می‌شود. براک اکنون در اکثر ۸۰ هزار روستای کشور فعالیت دارد که از طریق نظام متشکل از ۱۴ هزار مرکز آموزشی و بیش از ۲۸۰۰ شاخه اداری بودجه‌ای در حدود ۳۳۰ میلیون دلار دارد.

براک که زمانی به شدت به کمک‌ها وابسته بود اکنون به تقاضاهای کمک به منظور خوداتکایی بیشتر پاسخ می‌دهد. براک اکنون بیش از ۷۰ درصد متکی به خود است. منبع اصلی درآمد داخلی براک شبکه در حال رشد کارآفرینی‌های مولد است که با هدف‌های دوگانه کاهش فقر و ایجاد درآمد خالص برای برنامه‌های فقر ایجاد کرده است. براک کارآفرینی‌های متعدد کوچک و متوسط را که مالک یا شریک آنها است، با هدف ‌مشخص ‌کاهش مستقیم و غیرمستقیم فقر و نیز ماموریت ایجاد درآمد راه‌اندازی کرده است.

کارآفرینی‌های روستایی براک کالاهایی نظیر گچ کلاسی، دانه‌های کشاورزی، کفش و دستمال کاغذی را تولید می‌کنند. اگر چه این کالاها تماما‌ کالاهای خصوصی هستند، یک نقش وسیع‌تر برای سازمان‌های غیردولتی بنگلادش به دلیل عملکرد ضعیف بخش خصوصی بوده است. فعالیت‌های براک نهاده‌های مورد نیاز برای مدارس غیررسمی و مزارع و کالاهای مصرفی اساسی قابل پرداخت به وسیله مردم محلی را عرضه می‌کند، در حالی که اشتغال برای زنان فقیر را نیز فراهم می‌کند.

براک توسط فاضل حسن عابد به منظور کمک به قربانیان قحطی و آوارگی تاسیس شد. به زودی، عابد و سازمانش به این نتیجه رسیدند که فقر مزمن است و مشکلات را افزایش می‌دهد. از این رو آنان توجه خود را معطوف به توسعه و محو فقر کردند. عابد جوایز متعدد بین‌المللی برای این منظور کسب کرده است. از جمله جایزه رامون مگ ‌سای سای‌، جایزه نوما برای باسوادی، جایزه جهانی گرسنگی فین اشتاین‌، جایزه موریس پات یونسکو و جایزه ۲۰۰۴ گیتز‌. براک آگاه از ضرورت تداوم رهبری، نسل‌جدیدی از کارشناسان را به وجود آورده است تا ضمن تداوم بخشیدن به نوآوری‌ها در برنامه‌های محو فقر کارآیی و اثربخشی برنامه‌های موجود را نیز افزایش دهند.

سازمان شفافیت بین‌المللی ‌در سال ۲۰۰۶ به دولت بنگلادش نمره ۲ در مبارزه با فساد داده است که از ۱۵۵ کشور دیگر بدتر است – فقط ۴ کشور از نظر فساد بدتر از بنگلادش بوده‌اند. رتبه‌بندی منعکس‌کننده مشکلات واقعی است و براک توانسته است خلأ ایجاد شده توسط دولت را در این مورد پر کرده و بسیاری از وظایف‌ حاکمیت خوب را بر عهده گیرد – هدف‌گذاری کالاهای عمومی، فراهم کردن کالاهایی که مصرف عموم دارد و دفاع از فقرا.

نفوذ براک آنچنان زیاد بوده است که یک مثل مشهور در بنگلادش این است که «ما دو دولت داریم» دولت رسمی و براک. براک به رغم اندازه آن بسیار انعطاف‌پذیر است.

هنگامی که سیل فاجعه‌آمیز، کشور را در اوت ۲۰۰۴ در نوردید، براک به‌طور موقت کل فعالیت‌های امداد رسانی را ماموریت دوباره داد.

برنامه لینچ پین – اعتبارات خرد برای فقرا – دو سال پیش از آنکه بانک گرامین تشکیل شود شروع شد. هدف برنامه افرادی بود که مالک قطعه زمینی بسیار کوچک بوده و عموما‌ در فعالیت‌های روستایی غیرکشاورزی مانند فروش خانه به خانه و تولید محصولات خانگی در مقیاس کوچک درگیر بودند. این زنان وام‌گیر اغلب دارای ذخیره بسیار کمی بودند. زیرا به دلیل منابع محدود در اختیار، فروش آنان بسیار پایین بود و قادر نبودند که برای روز بعد ذخیره در انبار داشته باشند.

در بنگلادش درست ۲۵ سال پیش، برای اکثر مردم فقیر رفتن به مدرسه یک کالای لوکس غیرقابل تصور بود. حتی در دهه ۱۹۹۰ کمتر از نیمی از تمام کودکان کشور مدرسه ابتدایی را کامل کرده بودند. تا سال ۲۰۰۳ حدود دوسوم مدرسه ابتدایی را تکمیل کرده بودند. براک از طریق برنامه آموزشی خود نیروی محرکه عمده‌ای در مسیر تحول است. براک در سال ۱۹۸۴ در واکنش به نیازها و درخواست‌های زنان روستایی که با آنان کار می‌کرد، مدارس ابتدایی غیررسمی در روستا را تاسیس کرد. یک دلیل عمده که والدین، فرزندان خود را به مدرسه نمی‌فرستند این است که نیروی کار کودکان در منزل و یا در مزرعه کوچک خانوادگی به منظور کمک به بقای خانواده ضروری است. دلیل دوم این است که والدین بی‌سواد و فرزندان آنان از شرکت در مدارس سنتی احساس ترس و بیگانگی می‌کنند و سومین دلیل آزار جنسی دختران است. ساختار برنامه به گونه‌ای توسعه یافت تا پاسخی به مسائل شناخته شده آموزشی باشد و آن هم از طریق شرکت مادران در برنامه‌های براک.

مدارس براک آموزش کودکان فقیر را که اغلب از خانواده‌های فاقد زمین هستند برعهده دارد. بیش از دوسوم شاگردان دختر هستند. عموما‌، مدرسه فقط در چند ساعت در روز دایر است و از این رو بچه‌ها می‌توانند در خانه یا در مزرعه یا فعالیت‌های غیرکشاورزی به والدین کمک کنند. والدین می‌توانند تصمیم بگیرند که آیا کلاس‌ها در صبح تشکیل شود یا در بعدازظهر که آن هم بستگی به ماهیت نیازهای روستا دارد. تکالیف کمی داده می‌شود. زیرا تکالیف زیاد به عنوان یک مانع بهانه‌ای برای نگهداری بچه‌ها در مدرسه تلقی می‌شود. براک امیدوار است که بتواند آموزش‌ها را با کیفیت بهتر در ساعات کمتری اجرا کند و این امر نیازمند کلاس‌های کوچک‌تر ۳۰ تا ۳۵ نفره است که الگوهای جدید آموزشی و مراقبت بیشتر از دانش‌آموزان را شامل می‌شود.

برنامه‌های آموزش به طور مستمر پیشرفت کرده است و امروزه در حدود ۱ میلیون دانش آموز در ۳۲ هزار مدرسه ثبت نام کرده‌اند و در حدود همین تعداد معلم نیز در مدارس هستند، شاید چند صد نفر کمتر زیرا برخی معلمان در دو مدرسه در ساعات مختلف تدریس می‌کنند. اکنون همچنین در حدود نیم میلیون دانش‌آموز در برنامه نسبتا‌ جدید آموزش پیش دبستانی شرکت می‌‌کنند.

بسیاری از مدارس براک دیوار‌های چوبی و سقف‌های کاهگلی دارند. سایر مدارس دارای چارچوب چوبی با دیوارها و سقف‌های حلبی است. در داخل کلاس‌ها دکوراسیون‌ها از سقف آویزان است. درس‌ها و کاغذها بر روی دیوارها نصب شده است. عموما‌ دور اتاق می‌نشینند. علاوه بر درس خواندن، از تمام بچه‌ها انتظار می‌رود در آوازها و رقص‌های سنتی و سایر فعالیت‌ها شرکت کنند. تقریبا‌ تمام معلمان (در حدود ۹۷ درصد) زنان روستایی هستند که به وسیله کارکنان حرفه‌ای آموزش دیده و نظارت شده‌اند. آنان باید ۹ سال آموزش دیده باشند، کمتر از آنچه مدارس عمومی نیاز دارند، لیکن برای محتوایی که تدریس می‌شود کفایت می‌کند. ارزیابی‌کنندگان خارج از برنامه نتیجه گرفته‌اند که کیفیت نظارت معلمان یکی از رمزهای موفقیت سازگار برنامه است. این طراحی برنامه بر پایه آموزش حرفه‌ای، هزینه را پایین و کیفیت را بالا نگه می‌دارد. در حالی که اشتغال مفیدی برای زنان روستا که تا حدودی آموزش بیشتری دیده‌اند فراهم می‌کند.

برنامه آموزش در خلال سال‌ها به گونه‌ای تکامل یافته است که بازتاب ‌دهنده نیازهای در حال تغییر فقرای روستایی بوده است. در ابتدا، برنامه سه سال طول می‌کشید، معمولا‌ بین سنین ۸ تا ۱۰ سال. این سنین یک یا دو سال بیشتر از سنی است که دانش‌آموزان آموزش عمومی را شروع می‌کنند. ماموران براک علت را این گونه توضیح می‌دهندکه می‌توانند دانش‌آموزانی را که‌ به‌ دلایلی هیچ‌گاه به‌مدرسه نرفته‌اند ویا بی‌درنگ ترک تحصیل کره‌اند شناسایی کنند.

بیشترین تاکید بر سوادآموزی و یادگیری اعداد، بهداشت و سلامت، علوم پایه و مطالعات اجتماعی است. برنامه به گونه‌ای طراحی شده است ‌که دانش‌آموزان می‌توانند با داشتن پایه لازم وارد سال چهارم نظام آموزش عمومی شوند. در سال ۱۹۹۸، آموزش در چارچوب یک برنامه چهار ساله توسعه یافت که برنامه آموزشی ۵ ساله ابتدایی را در زمان کمتر (۱ سال) پوشش می‌داد. این باز طراحی در واکنش به نظر شمار زیادی از فارغ‌التحصیلان براک صورت گرفت که علاقه‌مند بودند تحصیلات خود را در دبیرستان ادامه دهند. امروزه بیش از ۹۰ درصد فارغ‌التحصیلان براک در نظام رسمی ادامه تحصیل می‌دهند.

برای عرضه خدمات مورد نیاز به فقرا، براک مجبور به نوآوری بوده است. بسیاری از برنامه‌های براک، از جمله «اعتبارات خرد» آموزش ابتدایی غیررسمی و برنامه‌های آموزش قانونی در کشورهای دیگر اگر چه نه در همان مقیاس الگوبرداری شده است. براک به نوآوری با سرمایه‌گذاری‌های جدید ادامه می‌دهد مانند هدف‌گیری فوق فقیران.

در حالی که می‌توان این پرسش را مطرح کرد که برای براک چگونه ممکن است بدون از دست دادن نظم مدیریتی، هدف‌های بسیار زیادی را دنبال کند، نمی‌توان براک را برای اینکه به اصرار کمک‌کنندگان را برای تبدیل شدن به خود اتکایی جدی می‌گیرد سرزنش کرد. به جای دریافت وجه از فقرا برای هزینه‌های اصلی پزشکی و سایر خدمات، آن گونه که آژانس‌های توسعه‌ای در سال‌های اولیه توصیه می‌کردند براک آن را به عنوان یک گزینه بهتر در ارائه خدمات یارانه‌ای برای فقرای مستاصل می‌نگرد.

با منافع ناشی از کارآفرین‌های مولد در فراهم کردن اشتغال و تضمین نهاده‌هایی که زارعان فقیر نیاز دارند و نیز برای بازاریابی محصولات فقرا نیاز به کمک دارند. جرایم بسیار سنگینی برای رفتارهای غیراخلاقی وجود دارد و براک یک استاندارد بالای اخلاقی غیر‌معمول را رعایت می‌کند. در هر حال، برای یک ناظر بیرونی مشکل است ‌که مطمئن شود تحت نظام کنونی حسابداری یارانه‌ها کجا می‌رود.

یک پرسش روشن این است که چگونه براک می‌تواند تمام این فعالیت‌ها را انجام دهد، بدون اینکه تاکید خود را بر برنامه‌های موفق از دست بدهد تا چه رسد به اینکه یک چنین تنوع تجاری را بدون از دست دادن تاکید مدیریتی داشته باشد. تا حدی که براک در این زمینه موفق شده است، شاید مهم‌ترین عامل کیفیت بالای مدیریت براک بوده است. عابد یکی از تاثیرگذارترین استعدادهای مدیریتی در کشور است و براک قادر شده است بسیاری دیگر از مدیران فوق‌العاده شایسته را از تمام بخش‌های بنگلادش استخدام کند. براک تمام اینها را انجام داده است، در حالی که در تمام سطوح سازمانی حقوق نسبتا‌ متوسطی را در مقایسه پرداخت می‌کند.

به نظر می‌رسد که براک به مراتب بهتر از مدیریت در بخش خصوصی عمل می‌کند. به طوری که پیوسته قادر بوده است که فرصت‌ها را شناسایی کرده و از آنها منتفع شود. (این موضوع نه تنها در مورد براک بلکه در مورد سایر سازمان‌های غیردولتی مانند بانک گرامین صادق است). موثرترین دامنه برای یک شرکت نه فقط به نوع فعالیت‌های آن بستگی دارد، بلکه وابسته به وجود مهارت‌های مدیریتی در سایر نقاط کشور است. اگر استعداد یک سازمان بالا باشد، لیکن استعداد رقبا پایین باشد، یک شرکت یا سازمان غیردولتی می‌تواند در بسیاری از فعالیت‌هایی شرکت کند که آن فعالیت‌ها در کشور دیگر از نظر رقابتی ناکارآمد است.

براک به بهبود کارآیی دولت نیز کمک می‌کند. مهم‌تر از همه اگر چه مدارس عمومی به یک معنا رقیب برنامه‌های آموزشی براک است، براک به طور فعال با ماموران علاقه‌مند دولتی‌کار می‌کند تا مدارس عمومی را با برخی محتوای موفقیت‌آمیز درگیر کند.

در یکی از تازه‌ترین فعالیت‌ها، براک یک دانشگاه تاسیس کرده است که تاکید بر ضرورت توسعه ملی دارد. براک همچنین یک بانک و یک برنامه در حال رشد برای کمک به بنگاه‌های خصوصی کوچک و متوسط را تدارک دیده است. سرانجام، براک نخستین فعالیت بین‌المللی خود را در افغانستان، سریلانکا، اوگاندا، سودان و تانزانیا شروع کرده است. برای مثال، در ژوئن ۲۰۰۶ شاخه براک در اوگاندا افتتاح شد که یکی از بزرگ‌ترین سازمان‌های غیردولتی در کشور است که در حوزه اعتبارات خرد، آموزش ابتدایی، بهداشت و کشاورزی فعالیت می‌کند و اکثر کارکنان آن را افراد تابعیت اوگاندایی تشکیل می‌دهند.

براک با چالش‌های متعددی روبه‌رو است. با باز نشسته شدن اولین نسل موسسان براک، جایگزین‌هایی باید پیدا شوند که همان ترکیب ویژه استعداد و تعهد را داشته باشند. همان گونه که براک به رشد خود ادامه می‌دهد و متنوع می‌شود با مشکلات مدیریتی مواجه خواهد شد که چالش‌هایی برای هر محیطی خواهد بود، لیکن به طور خاص چالشی برای سازمانی که بر فقر تاکید دارد و در مناطق روستایی کشوری که با درآمد پایین کار می‌کند. ولی براک به طور سازگار به عنوان یک پیشرو خدمت کرده است، هم در نوآوری برنامه‌های خاص و هم در گسترده کردن دیدگاه دست‌اندرکاران توسعه در سراسر جهان درباره دامنه ممکن برای کار سازمان‌های غیردولتی در کشورهای در حال توسعه.

مایکل تودارو

مترجم: دکتر غلامعلی فرجادی