تجارت و توسعه جهانی

یك نقش محوری در اقتصاد جهان و تك تك كشورها برعهده گرفته است قلمرو فعالیت این سازمان عمیق تر و گسترده تر می شود این سازمان اكنون از محدوده سنتی صادرات و واردات كالاها و مسائل مرتبط آن كه توسط موافقت نامه عمومی تعرفه و تجارت گات ۲ مشخص شده بود, فراتر رفته و تجارت خدمات و حقوق مالكیت فكری را نیز در برگرفته و از این طریق تأثیر مهمی برفرایند تولید گذاشته است

یك نقش محوری در اقتصاد جهان و تك‌تك كشورها برعهده گرفته است. قلمرو فعالیت این سازمان عمیق‌تر و گسترده‌تر می‌شود. این سازمان اكنون از محدوده سنتی صادرات و واردات كالاها و مسائل مرتبط آن كه توسط موافقت‌نامه عمومی تعرفه و تجارت (گات)۲ مشخص شده بود، فراتر رفته و تجارت خدمات و حقوق مالكیت فكری را نیز در برگرفته و از این طریق تأثیر مهمی برفرایند تولید گذاشته است. علاوه بر این در حال حاضر اقداماتی برای گسترش نقش این سازمان برای پوشش سایر زمینه‌ها نیز در دست اقدام دارد. این امر پیامدهای شدیدی بر كل فرآیند توسعه بویژه در كشورهای در حال توسعه خواهد داشت. سازمان تجارت جهانی به سرعت كشورهای جهان را در یك چارچوب اقتصادی كه تا حد زیادی توسط كشورهای بزرگ صنعتی و توسعه‌یافته طراحی شده و زیر نفوذ آنهاست قرار می‌دهد. به رغم آنكه تعداد زیادی از كشورهای در حال توسعه عضو سازمان تجارت جهانی هستند، اما آنها به ندرت نقش مؤثری در اداره و هدایت امور این سازمان ایفا می‌كنند، حتی قبل از تأسیس سازمان تجارت جهانی نیز كشورهای در حال توسعه نقش چندان مؤثری در گات نداشتند. موافقت‌نامه عمومی تعرفه و تجارت (گات) در سال ۱۹۴۷ با هدف گسترش تولید و تجارت بین‌المللی به امضای ۲۳ كشور جهان رسید. ۵۰ سال بعد هنگامی كه در سال ۱۹۹۵ این نهاد جای خود را به سازمان تجارت جهانی داد، اعضایش به ۱۲۴ كشور رسیده بود. طی ۷ سال گذشته اعضای سازمان تجارت جهانی به ۱۴۵ كشور افزایش یافته است. علاوه بر این در حال حاضر حدود ۳۰ كشور دیگر جهان نیز سرگرم طی كردن روند الحاق به این سازمان هستند. كشور ما نیز در سالهای گذشته خواهان پیوستن به این سازمان بوده است كه به دلیل مخالفت‌ برخی كشورها و بویژه آمریكا درخواست عضویت ایران در شورای عمومی این سازمان تا سال گذشته مطرح نشده بود. با وجود این در اواخر دو سال گذشته قرائنی مبنی بر احتمال طرح درخواست عضویت ایران در نشست اردیبهشت ماه شورای عمومی سازمان مزبور ظهور كرد. با این حال باز هم درست روز هیجدم اردیبهشت شورای عمومی سازمان تجارت جهانی به دلیل مخالفت نماینده آمریكا درخواست ایران بررسی نشد و بحث آن به نشست آتی این شورا در تیرماه همان سال موكول شد. حال صرفنظر از درخواست عضویت ایران و پذیرش آن دو نكته در رابطه با این سازمان قابل اشاره می‌باشد:

اول اینكه سازمان تجارت جهانی با همه ویژگیهایش یكی از واقعیتهای كنونی جهان است كه نمی‌توان آن و پیامدهایش را نادیده گرفت. نكته دیگر اینكه ادبیات مربوط به این سازمان در ایران هنوز ضعیف است، برخلاف آنچه غالباً تصور می‌شود پیامدهای عضویت در سازمان تجارت جهانی تنها بر عرصه‌های اقتصادی و تجاری تأثیرگذار نیست، بلكه قلمروهای سیاسی و اجتماعی جامعه را نیز تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. با این حال و با چنین پدیده‌های گسترده‌ای كه عضویت در سازمان تجارت جهانی می‌تواند برای یك جامعه به دنبال داشته باشد. در وضعیت كنونی ایران زاویه نگرش موافقان و مخالفان به این سازمان طوری نیست كه همه جوانب مثبت و منفی مرتبط را با سازمان تجارت جهانی یكجا قابل مشاهده باشد.

مخالفان عضویت ایران در سازمان تجارت جهانی بیشتر بر نكات منفی دست می‌گذارند و موافقان نیز در درك صحیح چالش‌های ناشی از عضویت در این سازمان ناتوان هستند.

بدون تردید برای آنكه بتوان از سازمانی همچون تجارت جهانی به نحو احسن در جهت منافع ملی كشور سود جست باید شناخت واقعی از آن به دست آورد، شناختی كه مستلزم درك دقیق و همه جوانب مثبت و منفی این سازمان و پیامدهایش است.

امید است مقاله حاضر كه به هدف كمك به چنین شناختی نوشته شده است، مورد توجه تحلیل‌گران و علاقه‌مندان قرار گیرد.

● تعریف جهانی شدن:

جهانی شدن مجموعه‌ای از دگرگونی‌هایی است كه توانایی دولتها را تحت تأثیر قرار داده و به همگرایی اقتصادی و فرهنگی در سراسر جهان منجر خواهد شد. در واقع آنچه در حال رخ دادن است و شرایط زندگی انسان را در تمامی جنبه‌ها دستخوش دگرگونی ژرف می‌كند جهانی شدن نام دارد. جهانی شدن یعنی صنعتی شدن تمامی كشورها، به هم وابستگی جهانی، رفع فقر و بی‌عدالتی و جنگ، ایجاد جهانی مبتنی بر صلح و دوستی و وحدت در عین حفظ كثرت تنوع فرهنگها و هویت‌ها.

● تاریخچه گات و سازمان تجارت جهانی: GATT, WTO

به علت تحولات و دگرگونی‌های بی‌سابقه پس از دو جنگ جهانی، نابسامانی‌های اقتصادی حاصل از آنها، لطماتی كه به واحدهای صنعتی وارد شد و موانعی كه راه تبادل كالاها را مختل می‌كرد، ضرورت وجود یك سازمان بین‌المللی ناظر بر بازرگانی جهانی احساس می‌شد. پس از خاموش شدن جنگ جهانی دوم در سال ۱۹۴۶، ایجاد صندوق بین‌المللی پول و بانك جهانی از اولین چاره‌جوئی‌هایی بود كه به وسیله كشورهای بزرگ درگیر جنگ و آمریكا به وجود آمد. این دو نهاد همسو و همگام با استكبار جهانی عمل می‌كرد. با تغییرات و تحولاتی كه پس از جنگ در عرصه صنعت و سیاست به وجود آمد و كشورهای تازه‌ای در راه توسعه و رشد گام برداشته‌اند، كارایی چندانی نداشت و جوابگوی رشد شتابان تولید و تجارت جهانی نبود، در پی این مسائل در سال ۱۹۴۸ كنفرانس هاوانا تشكیل شد. در جریان آن منشور هاوانا تدوین شد كه در این منشور جهت سازماندهی به بازرگانی بین‌المللی تأسیس نهادی تحت عنوان سازمان تجارت جهانی بین‌المللی (ITO)۳ پیش‌بینی شد. (همتراز با صندوق و بانك كه هدف سر و سامان دادن به تجارت جهانی بود).

ولی دولت آمریكا از تسلیم منشور هاوانا جهت تصویب كنگره خودداری نمود.

بدین ترتیب طرح تشكیل ITO به مرحله اجرا درنیامد. اما در عین حال گات به عنوان یك قرارداد موقتی در فصل چهار منشور هاوانا منظور شده بود. به عنوان تنها یادگار كوششهای آزادسازی آن زمان موقت باقی مانده و تا به امروز موجودیت خود را ادامه داده است.

در سال ۱۹۹۵ كوشش دیگری جهت تأسیس نهادی به نام سازمان همكاریهای تجاری آغاز شد ولی این طرح هم با مخالفت كنگره آمریكا مواجه شد.

در سال ۱۹۹۱ پیشنهادی از سوی كانادا، اتحادیه اروپائی و مكزیك راجع به تشكیل نهادی به نام سازمان تجارت چندجانبه MTO۴ در اروگوئه شد. این پیشنهاد نیز بعد از تصویب با مخالفت آمریكا مواجه شد. دلیل این مخالفت این بود كه نحوه تصمیم‌گیری در این سازمان طوری پیش‌بینی شده بود كه كشورهای كوچكتر می‌توانستند با فراهم نمودن اكثریت به سازمان تجارت چندجانبه تسلط یافته و مصالح آمریكا را در معرض خطر قرار دهند. به جای این سازمان آمریكا پیشنهادی مبنی بر تشكل كمیته‌ای از وزرا ارائه داد كه با مخالفت اكثریت اعضاء روبرو شد. پس از یك رشته فعالیتهای وسیع دیپلماتیك، در روزهای پایانی مذاكرات در اروگوئه بالاخره تأسیس سازمان تجارت جهانی مورد توافق اكثریت اعضاء قرار گرفت و در واپسین روزهای خاتمه مذاكرات، آمریكا نیز رسماً تشكیل این نهاد را پذیرفت.

● اهداف سازمان تجارت جهانی:

در مقدمه موافقت‌نامه تأسیس سازمان، اهداف گات تأیید و تنفیذ گردید كه عبارتند از:

۱ ) ارتقاء سطح زندگی و درآمد، تأمین اشتغال كامل، توسعه تولید و تجارت و بهره‌برداری بهینه از منابع جهان.

۲ ) ضرورت دستیابی به توسعه پایدار با توجه به بهره‌برداری بهینه از منابع جهان.

۳ ) لزوم محافظت از محیط‌زیست به نحوی كه با سطوح مختلف توسعه اقتصادی كشورها سازگاری داشته باشد.

۴ ) در موافقت‌نامه بر این نكته تأكید گردیده كه باید اقدامات مثبتی انجام شود تا كشورهای در حال توسعه و از جمله كمتر توسعه‌یافته بتوانند سهم بیشتر و بهتری از رشد تجارت بین‌المللی را بدست آورند.

● اهداف گسترده كشورهای بزرگ توسعه‌یافته (روندهای اخیر)۴ :

كشورهای بزرگ توسعه‌یافته سعی در دستیابی به اهدافشان در سازمان تجارت جهانی از طریق اقدامات تجاوزكارانه كه فراتر از بازگشائی بازارها بر روی كالاهایشان است، دارند. آنها به شدت دنبال گسترش فضای اقتصادی برای تولیدات، تجارت، ارائه‌كنندگان خدمات، مخترعان و سرمایه‌گذاران خود هستند.

به دلیل رشد پائین جمعیت و رشد كند ناخالص داخلی، فرصتهای موجود در اقتصاد این كشورها بسیار محدود است. آنها كشورهای در حال توسعه را به عنوان بازارهای جذاب برای كالاها و خدماتشان و نیز بازارهایی با بازدهی بالا برای سرمایه‌گذاریهایشان تشخیص داده‌اند. در این كشورها مصرف جاری پائین و رشد جمعیت بالا است.

علاوه بر این، آن دسته از كشورهای در حال توسعه كه در مسیر رشد سریع قرار دارند، می‌توانند فرصتهای كمكی برای تكنولوژی رشد یابنده و مالكیت فكری كشورهای توسعه‌یافته فراهم كنند.

تمام این مسائل منتج به یك فرصت عالی برای همكاری بین كشورهای توسعه‌یافته و كشورهای در حال توسعه در تعقیب منافع متقابلشان خواهد شد. اما كشورهای توسعه‌یافته، به ویژه كشورهای بزرگ توسعه‌یافته، اكنون اعتماد جدیدی به قابلیتهای خود نشان می‌دهند و توجه چندانی به نقش كشورهای در حال توسعه و رشد و پیشرفتشان ندارند.

روزهای دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ كه كشورهای توسعه‌یافته به كشورهای در حال توسعه به عنوان شریك توسعه‌شان نگاه می‌كردند، اكنون سپری شده است. اكنون آنها كشورهای در حال توسعه را تنها به عنوان مناطق جغرافیایی كه باید برای منافع عاملان اقتصادیشان مورد استفاده قرار گیرد، تلقی می‌كنند و در راستای این هدف، از سازمان تجارت جهانی به طور كاملاً مؤثری استفاده می‌كنند.

---