معماری سازمانی

رویكرد معماری سازمانی نگره جدیدی است كه در آن كلیه فعالیتها و فناوریهای پشتیبان آن به صورت هرمی سلسله مراتبی و در لایه های كسب و كار اطلاعات سیستم های كاربردی و زیرساختها تدوین می شود

مقدمه در دنیایی كه شتاب فزاینده تحولات عنان اختیاراز كف انسانها ربوده است در دورانی كه پیچیدگی در تمامی عرصه های زندگی و سیستم های اجتماعی رخنه كرده است در عصری كه فناوری ارتباطات و اطلاعات سبب ظهور الگوهای نوینی از كسب و كار و تعاملات اجتماعی گشته است سازمانها با چالشهای جدی مواجهند.

سازمانها به عنوان نهادهای اجتماعی متأثر از تحولات دچار پیچیدگیهای روزافزونی در سیستم هـــــا و تعاملات خویش گشته اند و به ناچار برای همراهی و یارهبری در عصر تحول نیازمند برنامه ریزی و بازنگری خویش هستنـــد. در این شرایط معماری به عنوان واژه ای آشنـــا در عرصه سازمانی از نقش ویژه ای برخوردار شده است. همان طور كه توانایی هر موجود زنده ای تاحد زیادی تحت تاثیر معماری اندام و سیستم های زیستی وی است همانگونه كه زیبایی و كارایی یك ساختمان از نوع معماری آن نشأت می گیرد به همان دلیل و دلایلی دیگر معماری سازمانی نقش عمده ای در بازنگری و برنامه ریزی سازمانها بر دوش دارد. (O’ROURKE ET AL ۲۰۰۳) از آنجا كه حجم وسیعی از تحولات عصر جدید ناشی از فناوری اطلاعات و ارتباطات شمرده می شود سازمانها نیازمند آنند كه چیستی خو یش را حول مفاهیم و واژگان عصر جدید باز تعریف كنند. به عبارتی طرحی نو دراندازند و معماری جدیدی برپایه فناوری اطلاعات و ارتباطات بنا نهند.

● تاریخچه

به دنبال ظهور و گستـــرش كاربری سیستم های رایانه ای در دهه ۱۹۵۰ و ۶۰ به تدریج با گسترش و پیچیده شدن سیستم های مبتنی بــر رایانه سازمانها دریافتند كه برای بهره گیری بهتر و دوختن قبایی مناسب از سیستم های اطلاعاتی به قواره اندامشان نیازمند برنامه ریزی و استفاده از روشهای مدون و استاندارد توسعه سیستم ها هستند لذا بحث متدولوژی های توسعه سیستم های اطلاعاتی مطرح شدند. به مــرور زمان با گسترش و پیچیده تر شدن سیستم های اطلاعاتی در سازمانها نیاز به رویكردی جامع نگر در طراحی سیستم ها احســــاس شد از این رو متدولوژی های سازمان نگر پابه عرصه وجود نهادند متدولوژی هــایی كه برای توسعه سیستم ها ورای نیازمندیهای بخشی اهداف و نیازمندیهای سطح بالای سازمان یعنی اهداف و استــراتژی های كلان سازمانی را نیز در نظر می گرفتند. (اخوان نیاكی ۱۳۸۰)

تقریباً در اوایل دهه ۱۹۹۰ میلادی با گسترش و رشد كاربری فنـــاوری اطلاعات به ویژه با فراگیر شدن اینترنت سازمانهای خصوصی و دولتی در كشورهــــای پیشرفته به ویژه در آمریكا به ناگاه خود را با طیف وسیعی از كاربردهای فناوری اطلاعات و پارادایم های جدیدی از فعالیتهای مبتنی بر فناوری اطلاعات مواجه دیدند. ظهور و متداول شدن واژگانی جدید همچون دولت الكترونیك خدمات الكترونیك كسب و كار الكترونیك و... همگی فشارها و فرصتهای تكنولوژیك اقتصادی و اجتماعی شدیدی برگرده سازمانها و نهادها وارد می آورد تا به سوی به كارگیری این فناوریهای نوین بشتابند. از طرفی به كارگیری این فناوریها مستلزم سرمایه گذاری هنگفتی در این زمینه بود كه انجام آنها توجیهات اقتصادی و تكنولوژیك كافی و برنامه های راهبردی را می طلبید. ضمن اینكه مسائلی نیز از قبیل سیستم ها و تجهیزات موروثی عدم یكپارچگی میان منابع موجود فناوری اطلاعات سازمانها تفاوت و ناسازگاری میان بستـــرهای تكنولوژیك سیستم های متعدد سازمانها و دهها مشكل دیگر گریبانگیر سازمانهای مذكور بود. این امر به ویژه برای نهادهای دولتی كه جهت تامین مالی خویش به منابع دولتی متكی بودند از اهمیت خاصی برخوردار بود.

علاوه بر آن در سال ۱۹۹۶ قانونی در كنگره آمریكا به تصویب رسید كه به قانون كلینگر - كوهن معروف شد و به موجب آن سازمانها و نهادهای دولتی ملزم شدند معماری فناوری اطلاعات سازمان خود را تدوین كنند. (CLINGER - COHEN ACT ۱۹۹۶)

مجموع عوامل مذكور اقدام جهت تنظیم و تدوین شاكله سازمانی در زمینه فناوری اطلاعات را برای سازمانها به ویژه ارگانهای دولتی دركشور ایالت متحده ایجاب می كرد.

▪ معماری سازمانی:

واژه معماری معنایی عام را در اذهان ما تداعی می كند كه ناشی از سابقه آن در تمدن بشری است. برای این واژه در بستر سازمان و فناوری اطلاعات تعاریف كمابیش مشابهی ارائه شده است. شاید بتوان معماری را ساختاری بنیادین از سیستم ها اجزا و ارتباطات درونی و بیرونی و اصول حاكم بر طراحی و نمو آنها دانست. (ANSI/IEEE STD ۱۴۷۱-۲۰۰۰)

ازطــرفی واژه ENTERPRISE به هر مجموعه ای از سازمان اطلاق می شود كه دارای اهداف مشترك و عملیات مشترك باشد. این مجموعه می تواند شامل كل سازمان و یا بخشی متمایز دریك سازمان و یا دامنه های وظیفه ای از یك سیستم و گاهی حتی مجموعه ای میان سازمانی باشد. (CIO COUNCIL ۲۰۰۰)

مجموعاً می توان اصطلاح معماری سازمانی (ENTERPRISE ARCHITECTURE) را چنین تعریف كرد: یك نقشه سازمانی است كه ساختار مأموریت و اطلاعات موردنیاز سازمان و فناوریهای لازم برای پشتیبانی از آنها را تشریح كرده و فرایند گذار برای پیاده سازی این فناوریها را تعریف می كند (CIO COUNCIL ۱۹۹۹) . در تعریف موردنظر ما در این نوشتار& معماری سازمانی عبارتست از ساختار كلی نظام برنـــــــامه ریزی فناوری اطلاعات كه به كارگیری بهینه از فناوری اطلاعات را درجهت دستیابی به استراتژی های كسب و كار هدایت می كند. (PERKS & BEVERIDGE ۲۰۰۳)

● هرم معماری سازمانی

برای سهولت جامع نگری در شناخت حوزه عمل فناوری اطلاعات و بازآفرینی سازمان مبتنی بر فناوری اطلاعات رویكرد معماری سازمانی عمدتاً از مدل هرم معماری فناوری اطلاعات ارائه شده توسط موسسه ملی استانداردهای فناوری آمریكا تبعیت می كند.

همان طور كه مشاهده می شود برای معماری سازمانی مبتنی بر فناوری اطلاعات رویكردی لایه ای به كار گرفته شده است كه از پایین به بالای هرم هر لایه بستر و محمل لایه بالادستی خود است و ازطرفی برنامه ریزی برای پیاده ســازی آن از بالا به پایین صورت می گیرد. همچنین این هرم نشانگر آن است كه معماری سازمان برمبنای فناوری اطلاعات مستلزم مشاركت تمامی سطوح استراتژیك میانی و عملیاتی سازمان در فرایند معماری است كه این خط سیر در هرم مشهود است یعنی از سطوح بالا به پایین ماهیت استراتژیك به عملیاتی نزدیك می شود و این بدان جهت است كه این فناوری تمام سطوح سازمانی را متأثر ساخته و در تصمیم گیریهای تمامی این سطوح حضور دارد.

درواقع امروزه اطلاعات به عنوان منبعی استراتژیك به موازات سایر منابع سازمانی (منابع مالی نیروی انسانی تجهیزات و تكنولوژی) شناخته می شود. از این رو فناوریهای مربوط به تهیه و به كارگیری اطلاعات نیز اهمیتی استراتژیك برای سازمانها یافته است.

حال برای شناخت بهتر رویكرد معماری سازمانی بهتر است هرم معماری سازمانی را با دقت بیشتــــری بنگریم. لذا از بالا به پایین لایه هــــای مختلف آن را به اجمال بررسی می كنیم.

۱ ) لایه كسب و كار:

نوك هرم معماری فناوری اطلاعات جنبه های مربوط به كسب و كار و تجارت سازمان را تشریح می كند. در این سطح مباحثی چون استراتژی های كسب و كار و فناوری سازمان خط مشی ها دامنـــه و تصمیم گیری درمورد پارادایم های تجاری فناوری اطلاعات مانند كسب و كار الكترونیك و... از فعالیتهایی است كه در این سطح انجام می شود.

منابع و مأخذ

۱ - اخوان نیاكی انوشیروان مقایسه متدولوژیهای ایجاد وتوسعه سیستم های اطلاعاتی انستیتوی ایزایران تهران ۱۳۸۰

۲ - O’ROUKER, CAROL, AND ET AL, “ENTERPRISE ARCHITECTURE: USING THE ZACHMAN FRAMEWORK”, USA: THOMSON LEARNING INC, ۲۰۰۳.

۳ - PERKS, CORL. & BEVERIDGE, TONY, “GUIDE TO ENTERPRISE IT ARCHITECTURE”, NEW YORK: SPRINGER INC, ۲۰۰۳.

۴ - FEDERAL CHIEF INFORMATION OFFICER (CIO) COUNCIL, FEDERAL ENTERPRISE ARCHITECTURE, VERSIONAL, FEBRUARY ۲۰۰۱.

۵ - JOHN ZACHMAN, ENTERPRISE ARCHITECTURE: THE ISSUE OF CENTURY - ۱۹۹۷, www.zifa.com

۶ - TANNENBAUM, ADRIAN, “METADATA SOLUTIONS”, ۲۰۰۱, ADDISON WESLEY.

امیر محترمی: كارشناس ارشد مدیریت فناوری اطلاعات و عضو گروه مطالعات تكنولوژی شركت همراهان مدیریت و فناوری اطلاعات

رحمان پوردهزاد: كارشناس ارشد مدیریت فناوری اطلاعات و عضو گروه مطالعات تكنولوژی شركت همراهان مدیریت و فناوری اطلاعات

---