تحولات پاکستان و چالش های آمریکا

آمریکا اکنون در پاکستان گرفتار دامی شده که روزگاری آن را برای اتحاد جماهیر شوروی سابق پهن کرده بود کاخ سفید ممکن است با مداخله نظامی در شمال پاکستان, اشتباه مضاعفی را مرتکب شود و علاوه بر خودزنی دیگری مانند عراق, سرنوشتی را برای خود رقم بزند که پیش از آن برای شوروی سابق در افغانستان رقم خورد

آمریکا اکنون در پاکستان گرفتار دامی شده که روزگاری آن را برای اتحاد جماهیر شوروی سابق پهن کرده بود. کاخ سفید ممکن است با مداخله نظامی در شمال پاکستان، اشتباه مضاعفی را مرتکب شود و علاوه بر خودزنی دیگری مانند عراق، سرنوشتی را برای خود رقم بزند که پیش از آن برای شوروی سابق در افغانستان رقم خورد.

به گزارش خبرگزاری فارس، تحولات و حوادث سیاسی، اجتماعی و امنیتی در پاکستان طی چند ماهه اخیر، این کشور را با بحرانهای بسیاری مواجه کرده است. سناریوی آمریکایی تقسیم قدرت در همان مراحل آغازین، بحرانهای پاکستان را فزاینده کرد. در این نوشتار ضمن بررسی اطلاعات پایه و موقعیت ژئوپلیتیک پاکستان، مسائلی همچون، چرائی ظهور طالبان، بازی استراتژیک اسلام آباد با برگ طالبان، سیاست‌های پاکستان پس از یازده سپتامبر، سناریوی تقسیم قدرت در این کشور، چالش‌های آمریکا در پاکستان و روند تحولات آینده پاکستان مورد تحلیل قرار می‌گیرد.

● اطلاعات پایه پاکستان:

این کشور در سال ۱۹۴۷ و به دنبال فعالیت‌های جنبش مسلم لیک به رهبری محمد علی جناج از هند جدا گردید و وارد جغرافیای سیاسی جهان شد. ظهور پاکستان به عنوان یک کشور مستقل در واقع عینیت یافتن خواست عموم مسلمانان هند برای داشتن کشوری مستقل و مسلمان بود.

این کشور در ابتدا پاکستان غربی و شرقی را شامل می‌شد اما در سال ۱۹۷۱ بخش شرقی آن که در خلیج بنگال و در نوار مرزی هند و در برمه قرار گرفته بود، با مساعی هند و فعالیت‌های حزب عوامی لیک خاندان نجیب الرحمن از پاکستان جدا شد و کشور بنگلادش را تشکیل داد.

پاکستان با مساحت ۷۹۶ کیلومترمربع در منطقه جنوب آسیا قرار گرفته است. جمعیت این کشور تا سال ۲۰۰۴ بالغ بر ۱۵۹ میلیون نفر برآورد شده است. گروههای قومی مهم در پاکستان شامل، پنجابی، سندی، پشتون، بلوچ و مهاجرین پس از استقلال می‌باشند. ۹۷ درصد مردم پاکستان مسلمان (۷۷ درصد اهل تسنن و ۲۰ درصد شیعه) هستند.

در طی ۶۰ سالی که استقلال پاکستان می‌گذرد این کشور حدود ۵۰ سال را به طور مستقیم تحت قدرت نظامیان سپری کرده و در ۱۰ سال باقی مانده نیز ارتش پاکستان تاثیر گذارترین بازیگر بر صحنه سیای این کشور بوده است، به گونه‌ای که هیچ حزبی تاکنون موفق نشده در دوره پنج‌ساله قانونی، قدرت را به پایان برساند. ارتش در پاکستان از موقعیت ویژه‌ای برخوردار می‌باشد ضرب‌المثل معروفی در میان مردم این کشور متداول است که می‌گویند، "تمام کشورها ارتش دارند، اما در اینجا ارتش یک کشور دارد" ارتش پاکستان در چهارنوبت و در مقاطع مختلف دست به کودتا زده است. اولین کودتا در سال ۱۹۵۸ توسط ژنرال ایوب خان علیه حکومت اسکندر میرزا انجام شد. در سال ۱۹۶۹ کودتای دوم توسط ژنرال یحی خان به وقوع پیوست. کودتای ژنرال ضیاء الحق علیه ذوالفقار علی بوتو در سال ۱۹۷۷ نیز سومین کودتا در تاریخ پاکستان بود که تلاش زمین داران و سرمایه‌داران بزرگ پنجاب و ارتش پاکستان علیه شعارهای سوسیالیستی حزب مردم بوتو را در برمی‌گرفت.

کودتای چهارم نیز در سال ۱۹۹۹ اتفاق افتاد. این کودتا پس از شکست پاکستان در جنگ چند روزه کارگیل از هند به وقوع پیوست و طی آن پروز مشرف دولت نواز شریف را ساقط کرد.

محیط درونی پاکستان شامل چندین خرده فرهنگ مجزا می‌باشد که نواحی جغرافیایی متفاوتی را در برمی‌گیرد. به طور کلی نواحی فرهنگی پاکستان عبارتند از: ناحیه فرهنگی پنجاب، ناحیه فرهنگی سند و مهاجرین، بلوچستان، سرحد، کشمیر و ناحیه فرهنگی سیرائیکی پاکستان از چهار ایالت پنجاب، سند، بلوچستان و سرحد تشکیل شده است این کشور در حقیقت چند ملیتی، چند فرهنگی، چند زبانی و چند فرقه‌ای است و تنها وجهه مشترک آن اسلام است. مردم پاکستان از یک سو مسلمانند و از سوی دیگر تحت تاثیر هویت قومی و ناحیه‌ای قرار دارند اختلافات قومی و تمایل به خود مختاری و جدائی طلبی یکی از مهمترین موضوعات سیاسی، اجتماعی و امنیتی در پاکستان می‌باشد که بیشتر شامل قومیت‌های سرحدات شمالی، بلوچستان و سیرائیکی می‌گردد.

پنجابی‌ها در بین اقوام پاکستان از بیشتر سهم در قدرت و ارتش برخوردارند در حالی که پشتون‌ها دارای بیشترین پیوند زبانی، فرهگی و مذهبی می‌باشند و وفاداری قومی و فبیله‌ای را مقدم بر وفاداری به دولت می‌دانند.

۴۵ درصد جمعیت بالای پانزده سال در پاکستان دارای سواد خواندن و نوشتن می‌باشند تولید ناخالص داخلی این کشور ۵/۵ درصد است ۳۵ درصد جمعیت پاکستان زیر خط فقر زندگی می‌کنند. این کشور یکی از مقروض‌ترین کشورهای جهان به شمار می‌رود و بدهی‌های آن تا سال ۲۰۰۳ بالغ بر ۳۳ میلیارد دلار بوده است.

پاکستان دارای ۶ سازمان اطلاعاتی و امنیتی می‌باشد که مهمترین آن "آی اسی آی" است. سازمان مذکور بیش از یکصد هزار عضو دارد و به عنوان قدرتی مستقل در داخل ساختار سیاسی این کشور عمل می‌کند و در تمامی تصمیم‌گیری‌های ارتش، تصمیم‌ساز می‌باشد.

حکومت‌های پاکستان همواره سعی کرده‌اند از اسلام برای مشروعیت بخشی به خود و انسجام محیط داخلی این کشور استفاده نمایند. این مهم در دوران ضیاء‌الحق، به دلیل اشغال افغانستان توسط اتحاد جماهیر شوروی سابقه به نقطه نظر اوج خود رسدی و باعث گردید نفوذ وهابیون عربستان سعودی و امارات متحده عربی در پاکستان به شکل گسترده‌ای افزایش یابد.

پاکستان تنها کشور مسلمان است که دارای سلاح هسته‌ای می‌باشد پس از آزمایش هسته‌ای هند، پاکستان نیز در سال ۱۹۹۸ اولین آزمایش هسته‌ای خود را انجام داد.

مهمترین احزاب سیاسی پاکستان عبارتند از: حزب مردم، مسلم لیک شاخه نواز شری، مسلم لیک شاخه قاعداعظم، حزب پشتون عوامی به رهبری محمودخان، جنبش قومی مهاجر به رهبری الطاف حسین، حزب تحریک انصاف به عمران خان و تحریک پونم بلوچ همچنین تحریف نفاذ فقه جعفریه که توسط شهید عارف حسینی بنیانگذاری گردید به همراه سازمان طلاب امامیه از مهمترین جریان‌های سیاسی شیعه در پاکستان می‌باشند.

از سوی دیگر سپاه صحابه به سرکردگی اعظم طارق لشگر "جهنگوی" به رهبری ملک اسحاق و ریاض به همراه لشگر طیبه به سرکردگی حافظ سعید، سازمان جیش محمد، جمعیت العلمای اسلام نیز دارای تفکرات وهابی و هماهنگ با طالبان هستند ضمن آنکه جماعت اسلامی نیز به تفکرات اخوان المسلمین نزدیک می‌باشد.

سیاست خارجی پاکستان همواره تحت ایجاد موازنه استراتژیک با هند و ایجاد عمق استراتژیک در افغانستان و کشمیر می‌باشد ضمنا پاکستان دارای اختلاف مرزی با هند و افغانستان است.

● اهمیت موقعیت ژئوپلیتیک پاکستان:

شناخت موقعیت ژئوپولیتیک واحدهای سیاسی کمک شایانی به تحلیل سیاست‌ها و تحولات کشورها و مناطق جهان می‌کند. از این منظر برای تحلیل صحیح تحولات پاکستان می‌باشد موقعیت ژئوپلیتیک این کشور و جایگاه استراتژیک پاکستان در معادلات منطقه‌ای و بین‌المللی را به عنوان یک متغیر بسیار مهم مورد توجه قرار دهیم. پاکستان در منطقه جنوب آسیا که یکی از بحران خیزترین مناطق جهان است قرار دارد این منطقه علاوه بر پاکستان کشورهای هند، بنگلادش، سریلانکا، نپال، بوتان و مالدیو را در برمی‌گیرد.

پاکستان به دلیل اهمیت ژئوپلیتیک و موقعیت استراتژیک همواره در کانون توجهات قدرتهای رقیب قرار داشته است. این توجه هر چند در برهه‌های مختلف و براساس چگونگی ترسیم صحنه رقابت از سوی قدرتهای منطقه‌ای و بین‌المللی متفاوت بوده و دارای فراز و فرود گردیده اما هیچ گاه پاکستان را از مدار معادلات استراتژیک خارج نساخته است.

به طور کلی پاکستان دو دوره ژئوپلیتیک را پشت سرگذاشته و در حال حاضر سومین دوره ژئوپلیتیک خود را سپری می‌نماید. دوره اول اهمیت ژئوپلیتیک پاکستان شامل دوران جنگ سرد می‌باشد.

با بلوک‌بندی کشورهای دنیا، اسلام آباد ضمن ورود به پیمان ژئوپلیتیک و حساسیت و بلوک غرب ژئواستراتژیک این کشور افزوده شد. دو رخداد تجاوز شوروی سابقه به افغانستان و اشغال این کشور در سال ۱۹۷۹ و پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، این اهمیت را باز هم برجسته تر کرد. این دو رخداد، اسلام آباد را به خط مقدم واشنگتن در برابر مسکو و تهران برای مهار انقلاب اسلامی تبدیل کرد و سیل کمک‌های اقتصادی و نظامی آمریکا را به پاکستان سرازیر کرد.

انعقاد پیمان ژنو و خروج نیروهای اتحاد جماهیر شوروی سابق از افغانستان، رفته رفته از اهمیت ژئوپلتیک پاکستان را کاهش داد. با فروپاشی بلوک شرق و شوروی، این روند به پایین‌ترین سطح خود رسید. در حقیقت دوره دوم ژئوپلتیک پاکستان، دوران پساجنگ سرد را در برمی‌گیرد. در این دوره با از بین رفتن خطر نفوذ کمونیزم و دگرگون شدن مناسبات بین‌المللی و منطقه‌ای، اهمیت استراتژیک پاکستان برای امریکا کاهش یافت و متعاقب آن کمک‌های نظامی و اقتصادی واشنگتن به اسلام آباد نیز تقلیل پیدا کرد.

در دوره دوم ژئوپلیتیک کاخ سفید تحت تأثیر لابی هندی در کنگره آمریکا که بیش از ۲۱۰ نماینده را شامل می‌شود نگاه خود را به هند معطوف نموده با گسترش تعاملات واشنگتن و دهلی نو در این دوره، اسلام آباد نیز از یک تعاملات خود را با پکن که مترصد گسترش نفوذ در منطقه جنوب آسیا بود تحکیم کرد و از سوی دیگر با سازماندهی طالبان و گسیل داشتن ماشین جنگی آنان به افغانستان سعی نمود جایگاه استراتژیک و ژئوپلیتیک خود را ارتقاء دهد

پاکستان با این اقدامات در انگاره ایجاد عمق استراتژیک در افغانستان و اتصال به آسیای میانه بود تا علاوه بر احداث خطوط لوله انتقال گاز ترکمنستان از طریق افغانستان و پاکستان، مجدد نظر آمریکا را به موقعیت ژئوپلیتیک و جایگاه استراتژیک خود جلب نماید.

با حمله به برج‌های دو قلوی نیویورک در یازده سپتامبر و لشکر کشی آمریکا برای اشغال افغانستان، دوره سوم ژئوپلیتیک پاکستان نیز آغاز گردید در این دوره واشنگتن مناسبات خود با اسلام آباد را تحکیم نمود و از پاکستان به عنوان سرپل عملیات نظامی علیه طالبان و القاعده استفاده کرد.

آمریکا در مقابل این همراهی پرویز مشرف در جنگ علیه تروریسم، کمک‌های اقتصادی و نظامی قابل توجهی را به پاکستان اعطا کرد از این پس پاکستان با اتخاذ سیاست دوگانه برای حفظ جایگاه ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک خود سعی کرد هم به عنوان متحد امریکا در جنگ علیه تروریسم عمل نماید و هم از طالبان به عنوان برگ برنده و چکش تعادل و توازن فیمابین واشنگتن دهلی نو و واشنگتن اسلام آباد استفاده نماید.

● ظهور طالبان در پاکستان:

اشغال افغانستان توسط اتحاد جماهیر شوروی سابق، پاکستان را به کانون سد نفوذ امریکا و غرب در برابر نفوذ کمونیزم و مبارزه علیه آن تبدیل کرد. استدلال سازمان سیا این بود که از این طریق می‌توان شوروی را به خروج از افغانستان وادار نمود و نگاه مسلمانان به ویژه اعراب را نیز از موضوع اشغال فلسطین و اقدامات اسرائیل منحرف ساخت. بر این اساس روابط سازمان سیا و ای، اس آی مستحکم گردید و ارسال کمک‌های نظام به پاکستان برای آموزش و سازماندهی مبارزان علیه شوروی و اشغال افغانستان در دستور کار کاخ سفید قرار گرفت. در همین راستا با تزریق ثروت نفتی عربستان و امارات، هزاران مدرسه و محافل مذهبی برای تربیت جهاد گران اهل تسنن در پاکستان تأسیس گردید.

این روند از یک سو و اقدامات به ظاهر اسلام گرایانه ضیاء‌الحق برای مشروعیت بخشیدن به حکومت نظامی خود از سوی دیگر باعث ایجاد پیوند مکتب جهادگر دیوبندی شبه قاره هند و مکتب سلفی گری عربستان از طریق مدارس مذهبی گردید.

برژینسکی مشاور امنیت ملی کارتر رئیس جمهور اسبق امریکا در ارتباط با ظهور طالبان در پاکستان و سازماندهی آنان تصریح می‌کند. آمریکا با هدف کشاندن اتحاد جماهیر شوروی سابق به دام افغانستان با همکاری و مساعدت سازمان اطلاعات ارتش پاکستان، مصر، عربستان و سازمان جاسوسی فرانسه، طالبان را سازماندهی کرد.

در چرائی و ریشه‌یابی ظهور طالبان در پاکستان می‌بایست به موضوع شکل‌گیری انقلاب اسلامی در ایران نیز اشاره داشت. سرمایه‌گذاری ویژه عربستان برای تأسیس گسترده مدارس و محافل مذهبی ستیزه جو با ایران در واقع ناظر بر تلاش مشترک آمریکا و عربستان برای مهار انقلاب اسلامی بود در این راستا هنری کسینجر سیاستمدار کهنه کار امریکایی پس از پیروزی انقلاب اسلامی به کاخ سفید توصیه کرد: "بهترین راه برای جلوگیری از گسترش و نفوذ انقلاب اسلامی در میان سایر جوامع اسلامی آن است که دولت آمریکا با ایجاد یک حرکت هدایت شده اسلامی در میان اهل سنت که در عین حال مطابق با سیاست‌ها و خواسته‌هیا آرمیکا باشد به مقابله با انقلاب اسلامی برخیزد"

بنابراین ظهور طالبان و سایر گروههای افراطی و ستیزه‌جو، مانند سپاه صحابه، لشگر جهنگوی، لشگر طیبه و ... مولود رقابت دو ابرقدرت در دوران جنگ سرد و مهار انقلاب اسلامی می‌باشد.

● بازی استراتژیک پاکستان با بهره گیری از طالبان:

با پایان یافتن جنگ سرد و تغییر مناسبات بین‌المللی و منطقه‌ای تعامل واشنگتن با دهلی نو در زمان کلینتون گسترش یافت. پاکستان با احساس نگرانی شدید از این روند و از بین رفتن توازن بازدارنده در برابر هند، ضمن طراحی و اجراء بازی استراتژیک در صدد ارتقاء جایگاه استراتژیک خود بر آمد.

پاکستان ابتدا با استفاده از فرصت غفلت امریکا در دهه ۹۰ میلادی و در راستای نفوذ و ایجاد عمق استراتژیک در افغانستان، این کشور را به سوی جنگ داخلی سوق داد و پس از آن بازی استراتژیک خود را با دو برگ برنده شروع کرد. اسلام‌آباد در آغاز طالبان را با حمایت نظامی و هدایت آی . اس . آی وارد معادلات سیاسی و نظامی افغانستان کرد و سپس عرب‌های افغان که در جنگ با شوروی سابق در جبهه پکتیامی جنگیدند را نیز به بازی خود اضافه کرد.

طالبان که در مدارس دینی پاکستان تربیت شده بودند در سال ۱۹۹۶ جلال آباد را به اشغال خود در آوردند و متعاقب آن بن لادن و خانواده اش توسط دو هواپیمای استیجاری شرکت آریانا از سودان به جلال آباد منتقل شدند. الحاق القاعده با طالبان، بازی استراتژیک پاکستان را وارد مرحله جدیدی کرد. با شکست ائتلاف شمال در افغانستان و تصرف کامل توسط طالبان، حکومت برهان الدین ربانی سقوط کرد. و طالبان رسما اعلام موجودیت نمود.

حکومت طالبان از سوی پاکستان، عربستان، و امارات به رسمیت شناخته شد و موازنه منطقه ای به سود اسلام آباد و ریاض دچار تغییر گردید. در این زمان سازمان سیا با این برآورد که به قدرت رسیدن طالبان باعث ایجاد ثبات در افغانستان می‌گردد و با بوجود آمدن امنیت نسبی در این کشور می‌توان انرژی آسیای مرکزی را از طریق پاکستان روانه بازار جهانی کرد، خواستار نگاه مجدد آمریکا به اهمیت ژئوپلتیک و جایگاه استراتژیک پاکستان شد.

در همین ارتباط روزنامه واشنگتن پست در تحلیلی پیرامون به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان نوشت: دولت فراگیر طالبان یگانه بدیلی است که می‌توان ثبات را به افغانستان بیاورد.

استقرار دولت طالبان، شرکت های امریکایی و غربی را روانه افغانستان کرد و موضوع احداث خط لوله انتقال گاز از آسیای مرکزی و افغانستان و پاکستان مورد توجه شرکت نیونیکال قرا گرفت.

▪ به طور کلی اهداف پاکستان از طراحی و اجرای بازی استراتژیک را اینگونه می‌توان برشمرد:

۱) ایجاد عمق استراتژیک در افغانستان با بهره گیری از طالبان.

۲) به میرائی بردن ادعاهای مرزی افغانستان در خط مرزی دیوراند که اعتبار یکصد ساله آن در سال ۱۹۹۳ خاتمه یافته بود.

۳) اتصال به آسیای مرکزی و ارتقاء جایگاه ژئو‌پلتیک و ژئواستراتژیک پاکستان

۴) بدست آوردن موقعیت ژئواکونومیک با همواره کردن مسیر ایجاد خطوط لوله گاز ترکمنستان از طریق افغانستان و پاکستان.

۵) ایجاد توازن باز دارنده در برابر هند.

۶) مشروعیت بخشیدن به حکومت پاکستان و ایجاد همگرایی در سر حدات شمالی و مناطق قبائلی با به قدرت رسانیدن طالبان در افغانستان.

۷) معطوف ساختن امریکا و غرب به جایگاه استراتژیک پاکستان و خارج نمودن این کشور از فشار غرب پس از آزمایش هسته ای.

۸) کسب حمایت امریکا و غرب در موضوع کشمیر

اما بازی استراتژیک پاکستان فرجام خوشی برای اسلام آباد نداشت چرا که در سال ۱۹۹۸ با انفجار سفارت امریکا در کنیا و تانزانیا سیاست غفلت امریکا نسبت به طالبان و بن لادن دچار شوک اساسی شد.

در سال ۱۹۹۹ فشار امریکا به پاکستان و افغانستان افزایش یافت. در این راستا معاون وزارت خارجه امریکا به اسلام آباد سفر کرد و به عبد‌الجلیل وزیر خارجه طالبان هشدار داد که امریکا دولت طالبان را در مقابل هر گونه حرکت تروریستی بن لادن مسئول می‌داند همچنین در همین سال دولت کلینتون و نواز شریف توافق کردند تا بن‌لادن را که در محاصره کماندوهای پاکستانی بود بکشند اما کودتای پرویز مشرف این برنامه ریزی را ناتمام گذاشت و در نهایت بازی استراتژیک پاکستان که با برآوردی غلط طراحی شده بود، این کشور را دچار مشکلات عدیده‌ای نمود از جمله، شکست از هند در جنگ چند روزه کارگیل گرایش بیشتر واشنگتن به دهلی نو ایجاد ظمن و تردید در روابط فیمابین با چین تقویت روابط روسیه و هند قرار گرفتن پاکستان در شرایط انزوای منطقه‌ای و بعضا بین المللی.

● پاکستان و واقعه یازده سپتامبر:

عدم حصول نتیجه در بازی استراتژیک و متعاقب آن واقعه یازده سپتامبر پاکستان را در شرایط بحرانی قرار داد. دو روز پس از حمله به برج‌های دو قلوی نیویورک، دولت بوش اعلام کرد اگر دولت پاکستان به آمریکا کمک نکند، هدف حمله نظامی امریکا قرار خواهد گرفت. در همان روز ریچارد آرمیتاژ، معاون وزیر خارجه وقت امریکا با سفیر پاکستان دیدار کرد و خواستار انجام اقدامات مشخصی از سوی اسلام آباد شد. کاخ سفید با قرار دادن پاکستان در لبه پرتگاه جنگ و عملیاتی نمودن سیاست چماق و هویج، اسلام آباد را وادار به تغییر رفتار کرد به گونه ای که کالین در بعد از ظهر سیزدهم سپتامبر در جلسه شورای امنیت ملی امریکا اعلام کرد پرویز مشرف تمام خواسته های امریکا را برای حمایت از جنگ با تروریسم پذیرفته است.

در همین راستا مشرف در نطق تلویزیونی خطاب به مردم کشورش اعلام کرد اگر ما در این مقطع بحرانی تصمیم نادرستی اتحاذ کنیم پیامدهای ناگواری را در برخواهد داشت.

رضا سراج- کارشناس مسائل سیاسی و استراتژیک

---