برندگان و بازندگان توسعه اقتصادی جهان

كتاب لندز سرشار از سخنان روشنفكرانه, یا به تعبیر ما ایرانیان حكیمانه است به این جملات بنگرید «اسطوره ها هنگامی كه ساخته و پرداخته شدند, به آسانی نمی میرند و فراموش نمی شوند » ص ۸۵ و یا «در حكومت های استبدادی ثروتمند بودن, بدون قدرت خطرناك است

● مروری بر كتاب «ثروت و فقر ملل»

شاید یكی از جنجال برانگیزترین مباحث علمی در حوزه علوم اجتماعی و اقتصادی، جستارهایی باشند كه در حیطه اقتصاد سیاسی پیرامون ثروت و فقر ملل ارائه شده اند. در این میان اختلاف آرا و تضاد نظریه ها آنچنان گسترده و عمیق است كه پل زدن از یك نظریه به نظریه دیگر و برقراری پیوند میان گزاره های متعدد و متنوع، دستگاه های نظری - روشی بسیار مشكل می نماید. تحلیل ساختاری علل و عواملی كه باعث فقر برخی جوامع و ثروت برخی دیگر شده اند، آن هم در بازه زمانی حداقل هزار ساله، كاری بس سترگ و پیچیده است. لندز از جمله معدود دانشمندانی است كه موفق شده است با تحلیل تاریخی به بررسی سیر تحول ساختار اقتصادی جوامع شرقی و غربی در گستره زمانی تقریباً هزار ساله ای بپردازد. كار كم نظیر او در كتاب اخیرش از ویژگی های ممتاز و تامل برانگیزی برخوردار است كه از جمله آنها است:

۱ - رویكردی تاریخی به موضوعات توسعه اقتصادی و بسنده نكردن به اطلاعات آماری و كمی، به گونه ای كه تحلیل های وی بیشتر جنبه های نظری پیدا می كند و فقط ارائه آمار و ارقام اقتصادی نیست.

۲ - مطالعه تطبیقی و دقیق درباره علل فقر و ثروت ملل به شكلی كه بتوان به مقایسه چگونگی روند توسعه اقتصادی و فنی در كشورهای مختلف پرداخت.

۳ - تسلط نویسنده بر نظریه ها و مكاتب مختلف اقتصادی و اجتماعی و نقد علمی آنها و ارائه چشم اندازی بدیع در خوانش دوباره تحولات اقتصادی جهان كه روی هم رفته اثر را برای خواننده جذاب می كند.

۴ - شیوه نگارش روان و بیان ساده مفاهیم پیچیده اقتصادی و اجتماعی بدون خدشه وارد شدن به اصل مفاهیم از برجستگی های دیگر كتاب است.

۵ - كتاب لندز سرشار از سخنان روشنفكرانه، یا به تعبیر ما ایرانیان حكیمانه است. به این جملات بنگرید: «اسطوره ها هنگامی كه ساخته و پرداخته شدند، به آسانی نمی میرند و فراموش نمی شوند.» (ص ۸۵) و یا «در حكومت های استبدادی ثروتمند بودن، بدون قدرت خطرناك است.» (ص ۴۸۰) و «شما می توانید بعضی از كاسب كارها را بعضی وقت ها فریب دهید؛ سیاست پیشگان را بیشتر وقت ها و رای دهندگان را تقریباً همیشه... وعده های انتخاباتی را نباید زیاد جدی گرفت.» (ص ۵۱۹) و...

و صد البته آنچه گفته شد به معنای بی عیب و نقص بودن كتاب لندز نیست، همان گونه كه كتاب های دیگر نیز بی عیب و نقص نیستند. آنچه مهم است خوب گوش كردن، خوب یاد گرفتن، خوب فهم و تفسیر كردن و سپس خوب نقدكردن است؛ كاری كه به عهده اهل فن و صاحبان نظر است. به علاوه ترجمه بسیار موفق دكتر ناصر موفقیان در برگردان و انتقال مفاهیم علمی به زبان فارسی نباید نادیده گرفته شود.

«علل و عوامل فقر و ثروت ملل را باید مهمترین موضوع همه جستارهایی دانست كه در زمینه اقتصاد سیاسی به عمل می آید.»«[بخشی از] نامه ۲۶ ژانویه ۱۸۱۷ مالتوس به ریكاردو»

این اولین عبارت كتاب «ثروت و فقر ملل، چرا بعضی ها چنان ثروتمندند و بعضی چنین فقیر؟» اثر دیوید اس. لندز استاد افتخاری تاریخ و اقتصاد در دانشگاه هاروارد و نویسنده كتاب های «انقلاب در زمان» و «پرومته از بند رسته» است. هدف لندز از نگارش این اثر آنگونه كه خود به تصریح گفته است: «ترسیم و تفهیم جریان اصلی پیشرفت اقتصادی و امروزین شدن جامعه ها است.» (ص ۱۱)

برای تحقق چنین هدفی، با رویكردی تاریخی، حجم انبوهی از منابع و مراجع مهم را مرور كرده كه تنها فهرست آنها بالغ بر ۱۰۹ صفحه است. (البته این فهرست منابع به خاطر كاستن از حجم كتاب از انتهای اثر حذف شده است) لندز با شركت در صدها همایش علمی - تخصصی در حوزه های اقتصاد، توسعه و علوم اجتماعی در سراسر جهان و سابقه طولانی تدریس در دانشگاه های معتبر غرب و تسلط بر نظریه های تاریخ اقتصادی و توسعه اقتصادی به خوبی توانسته است از عهده بررسی دقیق سیر تحول تاریخ اقتصادی جهان برآید و با ارائه تحلیل هایی ظریف و متقن، كه اغلب نتیجه گفت وگوهای پردامنه و مستمر با نخبگان علمی- از جمله كنت آرو، میلتن فریدمن، جورج استیگلر، رابرت سالو (چهار برنده جایزه نوبل) - بوده است، روشی نو را در بررسی های اقتصادی سیاسی امروز پیش نهد. كتاب حجیم «ثروت و فقر ملل» (۶۴۰ صفحه)، علاوه بر یادداشت مترجم، سخن ناشر، پیشگفتار و سپاسگزاری ها و درآمد شامل ۲۹ فصل است.

● در زیر صرفاً به مرور چند فصل اول این كتاب می پردازیم.

فصل اول با عنوان «نابرابری های طبیعت» تاملی است بر دیدگاه هایی كه شرایط جغرافیایی، به ویژه آب و هوا، را بر توسعه انسانی تاثیرگذار می دانند. بنابر چنین نظریه هایی (از جمله نظریه الزورث هانتینگتون) مختصات فرهنگی، روانی و اقتصادی جوامع در ارتباط با ویژگی های اقلیمی و محیط زیستی آنها مورد تعبیر و تفسیر قرار می گیرند و چون اقلیم ها با هم متفاوت اند لذا نابرابری هایی در توسعه جوامع دیده می شود. لندز ضمن نقد چنین دیدگاه هایی، جغرافیا و شرایط اقلیمی را فقط به عنوان یك عامل و نه بیشتر در نظر می گیرد و می گوید: «اشتباه خواهد بود اگر شرایط جغرافیایی منطقه را فرمان سرنوشت بدانیم. تاثیرات جغرافیایی را می توان كاهش داد یا دفع كرد.» (ص ۲۴)

«پاسخ هایی به جغرافیا: اروپا و چین»، عنوان فصل دوم، مروری است بر تفاوت های اروپا و چین در برخورد با طبیعت و انقلاب كشاورزی و تفاوت هایی كه در اثر اختلاف اقلیم در شیوه معیشت و فرهنگ آنها بروز كرده است. مولف با نگاهی گذرا به نظریه «استبداد شرقی» و تیفوگل به تفاوت های سیستم حكومت در كشورهای شرقی و اروپا اشاره كرده است و تاثیر و نقش آن را بر تحولات اقتصادی بعدی بررسیده است.

ادامه این بررسی ها در فصل ۳ به «استثنای اروپایی: مسیری جداگانه» انجامیده است. در اروپا برخلاف چین و مشرق زمین رقابت برای كسب قدرت به پیدایش شهرهای نیمه مختار انجامید و اختیارات مدنی شهرها و شهروندان به رسمیت شناخته شد و شكاف بین امور مذهبی و دنیوی راه را برای پیشرفت علوم تجربی و تكنولوژی گشود. ویژگی های طبقات اجتماعی در اروپا به گونه ای بود كه كشاورزان آزاد و شهرنشینان (بورژواها) دشمنان طبیعی اشرافیت زمین دار بودند و با كمال میل از پادشاه و دیگر اشرافیان بزرگ در مبارزه بر ضد اربابان محلی و منطقه ای پشتیبانی می كردند. (صص ۵۵ - ۵۲) و باید توجه داشت هر كجا كه قدرت تقسیم شود و دگرسانی پذیرفته شود استعدادها شكوفا خواهد شد. در سرزمین های شرقی تمركز قدرت و ثروت در یك نهاد، راه را بر هر گونه رقابت سالم و معقول اقتصادی و سیاسی بسته بود.

«اختراع اختراع» عنوان فصل ۴ كتاب است. در این فصل نقش تاثیرگذار برخی از تكنولوژی های به ظاهر ساده، ولی بسیار مهم و تعیین كننده مانند: ۱ - چرخ آب ۲ - عینك ۳-ساعت مكانیكی ۴- چاپ و غیره در پیشرفت جوامع و توسعه تقسیم كار اجتماعی و به دنبال آن رشد اقتصادی و صنعتی مورد بررسی قرار گرفته است. سئوالی كه در این فصل مطرح می شود، این است كه چرا چین كه در بسیاری از تكنولوژی ها در قرون وسطی پیشگام بود از توسعه باز ماند و نتوانست همگام با اروپا در صنعت و تكنولوژی پیش رود.

لندز برای پاسخگویی به این سئوال به سه عامل تاثیرگذار حكومت (سیاست)، ارزش های مذهبی و سامان های اجتماعی و روابط اقتصادی اشاره می كند. نبود بازار آزاد و حقوق نهادینه شده مالكیت، محصور ماندن تقریباً كامل زنان در خانه، كنترل تمامیت گرایانه دولت بر تمام امور جامعه و... باعث شده بود كه چین نتواند در عرصه پیشرفت اقتصادی و صنعتی پیشتاز باشد. برعكس در اروپا «اصلاح مذهبی»، رقابت طبقات اجتماعی در حوزه اقتصاد و سیاست، تشویق نوآوری ها و ابتكارات تازه، ترویج مفهوم خطی زمان به جای مفهوم چرخه ای آن كه نیكبختی و پیشروندگی را ترغیب می كرد (ص۸۰) و از همه مهمتر كسب و كار و دادوستد آزاد، موجب فرآیندهای رشدیابنده در زمینه های مختلف توسعه یافتگی شد.

فصل ۵ با عنوان «گشایش بزرگ»، به ورود اروپائیان در ۵۰۰ سال پیش به قاره جدید (آمریكا) اشاره می كند. در این فصل از یك سو برتری های تكنولوژیك اروپا و در نتیجه سفر كردن به اقصی نقاط جهان با كشتی های بزرگ بررسی شده است و از دیگر سو رقابت بین برخی از قدرت های اروپایی در تصرف سرزمین های تازه كشف شده ترسیم شده است. اسپانیا كه در توسعه و پیشرفت در اوایل عصر جدید پیشگام بود و توانسته بود پیشتاز كشورهای اروپایی در دستیابی به سرزمین های جدید باشد، در اثر «ناشكیبایی و تعصب مذهبی در داخل كشور» (ص ۱۰۳) و تعقیب دگراندیشان و آزار و اذیت آنها، عملاً با فلج كردن توانایی های خود از گردونه رقابت و توسعه باز ماند. جهانگردی و دریانوردی اروپائیان به سواحل و سرزمین های آمریكا محدود نشد. در قرن پانزدهم میلادی سیاست «پیش به سوی شرق» در سرلوحه سیاست های اقتصادی اروپائیان قرار گرفت.

«پیش به سوی شرق» عنوان فصل ۶ كتاب لندز است. در ابتدای این فصل با استراتژی پرتغالی ها در سفر به سمت اقیانوس هند و رقابت آنها با رقیب همیشگی شان اسپانیا، آشنا می شویم. پرتغالی ها با تجربه اندوزی و عمل كردن از طریق آموختن توانسته بودند بر بسیاری از نقاط جهان مسلط شوند. آنها در روش های جهان نگاری و تنظیم جستارهای منظم و روشمند در حوزه های مردم شناسی و جمع آوری اطلاعات، بسیار متبحر بودند و توانستند در علم جغرافیا و ثبت و ترسیم نقشه ها به پیشرفت های مهمی برسند. مولف در فصل ۷ «از اكتشافات تا امپراتوری»، به بررسی تاثیر رشد تكنولوژی ها در پیدایش امپراتوری های جدید پرداخته است. در حقیقت برتری تكنیكی اروپائیان (اسپانیا، پرتغال و هلند) باعث شد كه بر امپراتوری های سابق و تمدن های كهن، مانند امپراتوری اینكا و امپراتوری آزتك در آمریكای جنوبی و مركزی مسلط شوند و آنها را مضمحل كنند.

فصل ۸ «جزایر تلخ و شیرین» كه در واقع ادامه فصل پیشین است، به چگونگی پیشی گرفتن انگلیس و سپس فرانسه از اسپانیا و پرتغال در كشورهای آمریكایی می پردازد. توضیحات نویسنده پیرامون صنعت نیشكر و نقش بردگان آفریقایی در آمریكا كه توسط اروپائیان به آن سرزمین گسیل داده شده بودند، خواندنی و حائز اهمیت است.

به نظر لندز «تجارت برده فقط بخشی از مجتمع بازرگانی بزرگتری بود كه به طور معمول آن را بازرگانی مثلثی می نامیدند و امروزه آن را «نظام آتلانتیك» می گویند.» (ص ۱۵۲) در ادامه لندز به اهمیت دگرگونی های بنیانی در زمینه انرژی (زغال سنگ و موتور بخار) و ذوب فلزات (ذوب آهن به وسیله كك) كه به میزان زیادی مستقل از نظام آتلانتیك بودند و موجبات برتری صنعتی اروپا را فراهم كردند، اشاره می كند.

«امپراتوری در شرق» عنوان فصل ۹ كتاب است. در این فصل ابتدا موفقیت های پرتغال به رغم جمعیت اندك و كوچكی سرزمین آن در ساختن یك امپراتوری فراگستر كه «از برزیل در غرب تا جزایر ادویه و ژاپن در شرق» را دربر می گرفت، بررسی شده است. به نظر نویسنده پرتغالی ها مردمانی «واقع بین و اهل عمل» و دارای قابلیت های فراوان «در بسیج و بهره برداری از آخرین اطلاعات و تكنیك های موجود» بودند. (صص ۱۵۸-۱۵۷) و با جذب نیروهای كاردان صاحب سرمایه به داخل كشورشان در امر توسعه از دیگران پیش افتادند اما این پیشتازی چندان دوام نیاورد به طوری كه رقیبان تازه نفس و جدی تری همچون هلندی ها و انگلیسی ها در قرن هفدهم بسیاری از سرزمین های تحت سلطه امپراتوری پرتغال را به تصرف خود درآوردند و آنها را در عرصه رقابت های بین المللی ناكام گذاشتند. سپس نگارنده با بررسی چگونگی ظهور و سقوط امپراتوری ها در قرون جدید پرداخته است. به نظر وی رمز و راز قدرت یابی یا شكست ها ریشه در تولید و استفاده صحیح از تكنولوژی های جدید دارد، به گونه ای كه هرگاه كشورها بتوانند در زمینه های صنعتی رشد یابند بهتر می توانند به تعامل و رقابت با دیگران بپردازند.

«به عشق سود» عنوان فصل ۱۰ به واقع ادامه سیر رقابت كشورهای اروپایی در دستیابی به ثروت های جدید را پی می گیرد كه این بار سخن با نگاهی به هلند و فعالیت های اقتصادی آن در قرن هفدهم آغاز می شود. هلندی ها در بازرگانی و صنعت و به كارگیری كشتی های دریاپیما تبحر خاصی داشتند و توانستند با اسپانیایی ها و پرتغالی ها به رقابت برخیزند. اما سروری آنها چندان دوام نیاورد چرا كه این بار انگلیسی ها رو به سوی «معدن ثروت» نهادند و از دیگر رقبا پیش افتادند. «معدن ثروت» عنوان فصل ۱۱ همان هندوستان بود. هند سرزمینی وسیع و حاصلخیز بود كه از دیرباز مورد توجه اروپائیان واقع شده بود.

انگلیس با تشكیل كمپانی هند شرقی برتری و ابتكار عمل را در عرصه بازرگانی و صنعت در دست گرفت و با گسترش حوزه نفوذ خود تا شمالی ترین نقاط هندوستان عملاً تمام كشور را به زیر سلطه خود برد. این پیشتازی حاصل برتری های مدیریتی و صنعتی بود كه انگلیسی ها در قرن هجدهم و نوزدهم به آن دست یافته بودند. لندز در فصل بعدی، فصل ۱۲ «برندگان و بازندگان: ترازنامه امپراتوری» به علل و عوام داوم و یا انقراض امپراتوری ها پرداخته است.

وی به طور مشخص بر عواملی چون مذهب، اهمیت كار و سرمایه و ابتكارات صنعتی اشاره كرده است. به نظر لندز در كشورهایی كه تعصبات مذهبی شدید بود و كار اهمیت چندانی نداشت و رژیم های حاكم بر آنها سختگیر و غیرمنعطف بودند، لاجرم در صف بازندگان عرصه سیاست و اقتصادی قرار گرفتند و بر عكس كشورهایی كه برای آنها كار بیشتر از ثروت و كسب درآمد بیشتر از پول داشتن، اهمیت داشت و از تعصبات مذهبی و رژیم های سختگیر در آنها خبری نبود، در جناح برندگان واقع شدند. نمونه كشورهای بازنده اسپانیا بود و نمونه كشورهای برنده انگلیس.

دیوید اس. لندز

ترجمه:دكتر ناصر موفقیان

انتشارات گام نو

زمستان ۱۳۸۴

تدوین: غلامرضا گودرزی