به هند رفته ها

نگاهی به «دریا در بغل» گزیده شعرهای بیدل دهلوی

دریا در بغل را انتشارات سیمین‌دخت منتشر کرده است. گزیده ابیات بیدل دهلوی به کوشش کریم رجب‌زاده. آنچه در این کتاب آمده نه گزیده اشعار، بلکه گزیده‌ای از ابیات بیدل است. این نوع برخورد و گزینش کتاب را از گزینش‌های دیگر متفاوت می‌کند. از این دست گزینش‌ها در ادبیات ایران پیشتر دیده‌ایم اما نوع انتخاب و نیز خود بیدل دهلوی و نام کریم رجب‌زاده روی کتاب باعث شد توجه مرا به خود جلب کند. این کتاب، کتاب این روزهای من است. کریم رجب‌زاده مقدمه‌ای کوتاه و بسیار کوتاه بر این کتاب نوشته است که بیشتر شرح توضیح چرایی و چگونگی انتخاب ابیات است. اشعاری که حذف شده‌اند و تنها یک بیت از آنها باقی مانده است.

رجب‌زاده در دلیل انتخاب و شیوه کارش تنها به این نکته بسنده می‌کند که دلیلی علمی برای آن ندارد و تنها ذوقی با آن برخورد کرده است. من این ذوق را دوست دارم و آنچه مرا به نوشتن این معرفی وادار کرد، بیشتر و بیشتر همین ذوق به کار رفته در آنهاست. بیت‌هایی از بیدل دهلوی انتخاب شده و به صورت پلکانی و شعر نووار نوشته شده است.

در تاریخ ادبیات می‌خوانیم که بیدل دهلوی که یکی از نمایندگان سبک دشوار هندی است، یکی از مشکل‌ترین شاعران زبان فارسی است. نخستین حسن این مجموعه قابل فهم کردن بسیاری از بیت‌های شاعر است برای نسل جدیدی که علاقه‌مند به زبان و ادبیات فارسی هستند. برای توجیه این نوع انتخاب توسط کریم رجب‌زاده، از استاد گرانقدر دکتر محمدرضا شفیعی‌کدکنی وام می‌گیرم.

دکتر کدکنی در مقدمه‌ای که بر کتاب شاعر آینه‌ها بررسی سبک هندی و شعر بیدل نوشته است، نوع سبک هندی را اینچنین می‌بیند: «... به خوانندگانی که قصد ورود به مدخل این سنت ادبی را دارند، توصیه می‌کنم اگر غزلی را شروع کردند و هیچ چیز دستگیرشان نشد، ادامه بدهند تا به غزل دیگری برسند، در آن غزل هم لازم نیست زیبایی تمام ابیات را در همان مطالعه نخستین احساس کنند.

هر مقدار بیت را که توانستند دریابند، کافی است، بعدها فرصت خواهند داشت که تمام ابیات آن غزل را مورد التذاذ هنری قرار دهند، حتی اگر در غزلی بیتی نیافتید که شما را تحت تاثیر قرار دهد، به مصراعی هم می‌توانید قناعت کنید، در بسیاری موارد مصراع‌ها، کار یک دیوان شعر را انجام می‌دهند...» (شفیعی‌کدکنی ص ۷۹) این سخنان شفیعی‌کدکنی زیبایی‌شناسی این سبک را به خوبی نشان می‌دهد. شاعران تک بیت‌های درخشان. گزینش کریم رجب‌زاده هم می‌تواند بر اساس همین گفته دکتر کدکنی قابل توجیه علمی و نه تنها ذوقی باشد.

این کتاب ما را به خواندن شعرهایی از بیدل وادار می‌کند که زیبایی‌شناسی، ادبیات و هنر ویژه‌ای دارند. باز به دکتر شفیعی رجوع می‌کنم، ایشان در مقدمه کتاب‌شان می‌گوید در برخی از غزل‌هایی که از بیدل انتخاب کرده، بسیاری از ابیات را حذف کرده و گاه حتی شعر را به پنج بیت نیز تقلیل داده است. کریم رجب‌زاده اما پا را فراتر گذاشته و به بیت‌هایی از بیدل بسنده کرده است.

«بیدل ابیات دشوار و پیچیده فراوان دارد. در این انتخاب اما ابیاتی فراهم آمده که می‌تواند با طیف وسیعی از مخاطبان ارتباط برقرار کند. ضمنا سعی شده به نگاه بیدل در حوزه خیال، خللی نرسد.» (رجب‌زاده ص۳)

اما برخورد کردن با ابیات این کتاب نوعی زیبایی‌شناسی دیگری را هم به دست داده است. نوشتن ابیاتی از ادبیات کهن ایران خارج از رسم گذشته‌اش. این خودش نوعی زیبایی به شعرها اضافه کرده و خواندن آن را برای خواننده جوان امروزی که بیشتر عادت به شعر پلکانی دارد، آسان‌تر کرده است. بنابراین به جای اینکه یک بیت را در دو مصراع بخوانیم، می‌توانیم شعرهای بیدل را نیز زیر هم و با چینشی جدید مرور کنیم.

«در هوایت/ نامه آهی/ گر انشا می‌کنم/ رنگم از بی‌طاقتی/ بال کبوتر می‌شود» (رجب‌زاده ص ۶۸)

بیت‌ها در معنی، کامل هستند تنها شکل چینش‌شان تغییر کرده و از میان بسیاری بیت‌ها گزینش شده‌اند. بیدل یکی از پر بیت‌ترین شاعران ایرانی است، پس پیدا کردن بیت‌های ناب در میان انبوهی شعر، کار آسانی نمی‌تواند باشد اما در کتاب دریا در بغل به خوبی با این نوع گزینش روبه‌رو هستیم. گزینش‌های دیگری از این کتاب در زیر می‌آورم:

«غیرت آن قامت رعنا/ بلند افتاده است/ یک سر مژگان / اگر مردید/ سر بالا کنید» (رجب‌زاده ص ۱۱۱)

یا «تپیدم/ ناله کردم/ داغ گشتم/ خاک گردیدم/ وفا/ افسانه‌ها دارد/ که می‌باید شنید از من» (رجب‌زاده ص ۱۷۰)

شاید خود سبک هندی نیز این نوع گزینش را توجیه کند. به دلیل پیچیدگی‌های بسیار این سبک، گزینش‌هایی اینچنینی از این نوع شاعران ضروری است. هم به دلیل آشنایی با شاعران و هم به دلیل درک زیبایی‌شناسی ویژه هر کدام از شاعران این سبک. شمس لنگرودی در کتاب گردباد شور جنون که به سبک هندی پرداخته است، ویژگی‌های این سبک را ذکر کرده است، که در زیر تیتر این ویژگی‌ها را از این کتاب می‌آورم: (دقت در محسوسات و مشهودات روزمره و نفوذ در جوهر اشیا و پدیده‌ها – شخصیت بخشیدن به اشیا – نکته‌سنجی و دقت در جزییات – جست‌وجوی معنی بیگانه – اغراق – استفاده افراطی از استعاره و تشبیه و مجاز – ایجاز و ایهام – اسلوب معادله – استفاده از فرهنگ کوچه و الهام از تجارب روزمره – بی‌توجهی به پاره‌ای دقایق ادبی – طرد معماپردازی – اظهار شکستگی و نامرادی و یأس) که بسیاری از این ویژگی‌ها خواندن این سبک را با دشواری همراه می‌کند. مثلا شمس لنگرودی در این کتاب ذیل بخش اغراق چنین آورده است: «در اشعار شاعران سبک هندی اغراق و ادعاهای عجیب فراوان به چشم می‌خورد و این نتیجه تلاش شاعران مزبور برای دستیابی به مفاهیم تازه و جست‌وجوی معانی بیگانه است...» (شمس لنگرودی ص ۹۶)

یا درباره ایجاز و ایهام که مشخصه هر شعری است، چنین نظری را درباره این عناصر در سبک هندی دارد: «هرچند ایجاز و ایهام پیش از این نیز همواره نقش مسلمی در شعر داشته، ولی شاعران این سبک این عناصر را چنان به کار گرفتند که گاه شعر تا حد غیرقابل نفوذی فشرده و موجز می‌شد.» (شمس لنگرودی ص ۱۰۰)

مجموعه این عوامل است که خواندن سبک هندی دشواری‌های خاصی پیدا می‌کند و برای خواننده‌ای که علاقه‌مند به شعر است، خواندن این شعرها را دشوار ساخته. در کتاب دریا در بغل تمام دشواری‌های شعری بیدل دهلوی از شاعران سبک هندی کنار گذاشته شده و زیبایی‌ها و ویژگی‌های منحصر به فرد آنها به نمایش گذاشته شده است. بی‌گمان با شناخت تخصصی‌ای که کریم رجب‌زاده به ادبیات کهن ایران دارد، انتخاب‌های صورت گرفته انتخاب‌هایی کارشناسی شده هستند. انتخاب‌هایی که بهترین ابیات را در خود راه داده است.

در پایان باز به دکتر شفیعی‌کدکنی و کتاب شاعر آینه‌ها رجوع می‌کنم. دکتر کدکنی در مقدمه کتابش چنین آورده است: «بی‌گمان همه دوستداران شعر، آمادگی کامل برای التذاذ از شعر او را ندارند. یا بهتر است بگویم: بیدل کشوری است که به دست آوردن ویزای مسافرت به آن، به آسانی حاصل نمی‌شود و به هرکس اجازه ورود نمی‌دهد ولی اگر کسی این ویزا را گرفت، تقاضای اقامت دایم خواهد کرد. شاید به این حساب او در میان بزرگان ادب ما، دیرآشناترین چهره شعر فارسی باشد... شعر بیدل معماری جدیدی است، با هندسه‌ ویژه خویش...» (شفیعی‌کدکنی صص ۹ و ۱۰)

کتاب دریا در بغل را بنا به گفته دکتر کدکنی، ویزای ورود به کشور بیدل می‌دانم. کتابی که سعی کرده با نگاه و شیوه‌ای امروزی به سراغ یکی از شاعران مهم ادبیات فارسی برود و چهره‌ای ملموس‌تر از این شاعر ترسیم کند. کریم رجب‌زاده در این کتاب ۱۹۴ بیت از ابیات بیدل را گزینش کرده که هرکدام را به صورت شعری مستقل به نمایش گذاشته است. بیت‌هایی که هرکدام در زیبایی‌شناسی و در مفهوم شعرهایی کامل هستند و به چیز دیگری نیاز ندارند. بنابراین هنگامی که با شعرهای این کتاب روبه‌رو می‌شویم، کوتاهی و زیبایی شعرها ما را با خود می‌کشاند.

«کف خونی/ که دارم/ تا چکیدن/ خاک می‌گردد/ چه سان گیرم/ به این بی‌مایگی / دامان قاتل را؟» (رجب‌زاده ص۱۸) شعر بالا از نظر معنا، شعری مستقل است. تقطیع‌هایی که در آن صورت گرفته نیز به زیبایی شعر افزوده است. تمام ۱۹۴ بیت گزینش شده در این کتاب از چنین زیبایی‌ای بهره‌مند هستند. این کتاب در تیراژ ۱۱۰۰ نسخه و در ۱۹۸ صفحه، با قیمت ۴۰۰۰ تومان در انتشارات سیمین‌دخت چاپ شده است. این کتاب می‌تواند زمینه‌ای برای ورود به این نوع نگاه به ادبیات باشد. ادبیات، در نهایت امری ذوقی و هنرمندانه است.

هنر شاعران مهمی چون بیدل در میان انبوهی از شعرها ممکن است بر بسیاری خوانندگان پوشیده بماند. چاپ چنین کتاب‌هایی از شاعران کم‌آشناتر می‌تواند ویزای سفری باشد به کشور این شاعران. شاید شاعران سبک هندی و به هند رفته‌ها شاعرانی باشند که به راحتی بتوان چنین برخورد سلیقه‌ای، ذوقی و در عین حال کارشناسانه با آنها داشت.

بهاءالدین مرشدی

منابع:

۱ – شفیعی‌کدکنی، محمد رضا - شاعر آینه‌ها – نشر آگه – چاپ سوم ۱۳۷۱

۲ – شمس لنگرودی، محمد – گردباد شور جنون – نشر آدینه – چاپ اول ۱۳۶۶

۳ – رجب‌زاده، کریم – دریا در بغل – نشر سیمن‌دخت – چاپ اول ۱۳۸۹