دعا قلب را نرم می کند

خداوند دعا را عبادت و مایه قربت و نزدیکی قرار داده است, و بندگانش را امر نموده,که به او متوجه شوند تا اینکه به منزلت و جایگاهی نزدیک به او دست یابند, ما را به دعا نمودن دستور داده و آن را وسیله ی امید و رجا قرار داده است, همه مخلوقات در نیازهایشان به او پناه می برند, و

● مقدمه

▪ دعا چیست؟

ـ دعا کلیدی است که با آن گنجینه‌ی بخشایش الهی را می‌توان گشود.

ـ دعا وسیله قرب الی الله و مغز عبادت الهی است.

ـ دعا زنگ در رحمت رحیمیّه خداوند، و سبب ریزش برکات الهی است.

ـ دعا ره توشه‌ی سالکان طریق وصال، و شعار عاشقان و قبله‌ی جمال دوست است.

ـ دعا سیر شهودی و کشف وجودی اهل کمال و بهترین رابطه انسان با خدای متعال است.

ـ دعا معراج عروج نفس ناطقه به اوج وحدت، و ولوج به ملکوت عزّت است.

ـ دعا یاد دوست در دل راندن و نام او به زبان آوردن و در خلوت با او جشن ساختن و در وحدت با او نجوی گفتن و شیرین زبانی کردن است.

ـ دل بی‌دعا بهاء ندارد، و دل بی‌بهاء، بهاء ندارد.

پس با توجه به این ارزش و منزلت دعا است که در متون دینی درباره آن اصرار فراوان شد. خدای سبحان فرمود: «قُل ما یَعبؤُبِکُم رَبِّی لَولا دُعاؤُکُم»؛ یعنی بگو اگردعای شما نباشد، پروردگارم هیچ اعتنایی به شما نمی‌کند. و در برخی روایات آمده: هر عمل عبادی اندازه و حدّی خاص دارد، مثلاً نماز در شبانه‌روز پنج مرتبه تعیین شده، روزه یک ماه رمضان، و حج یک بار در عمر، زکات نصاب خاصی دارد و مانند آن، امّا برای دعا حدّی معین نشده.

● دعا قلب را نرم می‌ کند

خداوند دعا را عبادت و مایه قربت و نزدیکی قرار داده است، و بندگانش را امر نموده،که به او متوجه شوند تا اینکه به منزلت و جایگاهی نزدیک به او دست یابند، ما را به دعا نمودن دستور داده و آن را وسیله‌ی امید و رجا قرار داده است، همه مخلوقات در نیازهایشان به او پناه می‌برند، و هنگام مشکلات و حوادث ناگوار بر او اعتماد می‌‌‌کنند.

حقیقت دعا عبارت از: اظهار نیاز به الله تعالی، و قطع امید از هرگونه حول و قوتی دیگر، و احساس ذلت و ناچیزی خویش در برابر خداوند. همانطور که در آن معنای ستایش خداوند و اعتراف به جود و کرم مولا نیز وجود دارد. خداوند می‌فرماید: وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ ‏و هنگامی که بندگانم از تو درباره من بپرسند (که من نزدیکم یا دور. بگو:) من نزدیکم ودعای دعاکننده را هنگامی که مرا بخواند، پاسخ میگویم [البقرة:۱۸۶].

ای برادر! در این آیه بیندیش که انتهای لطافت، شفافیت و آرامش را می بینی، آیه‌ای که در قلب انسان الفت، محبت و انس و رضایت و اعتماد و یقین ایجاد می‌کند.

اگر در دعا کردن تنها رقت و نرمی قلب وجود می‌داشت، کافی بود. خداوند می‌فرماید: فَلَوْلا إِذْ جَاءَهُمْ بَأْسُنَا تَضَرَّعُوا وَلَکِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ ‏آنان چرا نباید هنگامی که به عذاب ما گرفتار می‌آیند، خشوع و خضوع کنند (و بیدار شوند و اندرز گیرند و با تضرّع و زاری دست دعا به سوی باری بلند کنند و آمرزش خواهند ؟) ولی دلهایشان سخت شده است. [انعام: ۴۳ ]

پیامبر صلی الله علیه وسلم می فرماید: «الدعاء هو العبادة» دعا عین عبادت است.

بلکه دعا بهترین چیز نزد خداست. پیامبر صلی الله علیه وسلم می فرماید: لَیسَ شَیءٌ أَکرَمَ عَلَی اللهِ مِنَ الدُّعاِء چیزی نزد خداوند از دعا گرامی‌تر و مهم‌تر نیست.

از طرف خداوند به مؤمنان وعده داده شده که اگر او را بخوانند اجابت کند وَقَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ ‏پروردگار شما می‌گوید: مرا به فریاد خوانید تا بپذیرم. [غافر: ۶۰ ]

از ابو سعید خدری(رض) روایت است که پیامبر(ص) فرمود: هر کس به درگاه خداوند دعا کند و در دعایش درخواست انجام گناه و قطع صله‌ی رحم نباشد، خداوند یکی از سه چیز را به او می بخشد: ۱- یا همان چیزی را که درخواست نموده است به او می دهد ۲- یا به اندازه چیزی که خواسته است بر میزان حسناتش می افزاید. ۳- یا به اندازه چیزی که خواسته است، بلا وضررهایی را از وی دفع می کند ز گفتند ای پیامبر خدا پس ما بسیار دعا می‌کنیم، پیامر (ص) فرمود: خداوند بیشتر از هر چیز قدرت دارد.

به این خاطر بود که عمر بن خطاب(رض) می‌فرمود: من نگران قبول نشدن دعا نیستم، لکن در اندیشه‌ی دعا هستم، پس هر کسی دعا نماید اجابت هم همراه با آن است.

● آداب دعا:

بدون شک دعایی که دعا کننده امید قبولی آن را دارد، آن است که آداب آن رعایت شده باشد؛ بعضی از این آداب عبارتند از:

۱) انتخاب اوقات قبولی دعا

دعا کننده بایداوقات شریف را برای دعایش انتخاب کند؛ مانند روز عرفه در طول سال، و ماه رمضان از میان ماهها، و روز جمعه از میان هفته و وقت سحر از میان ساعتهای شب.

و اوقات و حالاتی را که دعا در آن مستجاب می شود، غنیمت دانسته و از آن استفاده نماید، مانند وقت نزول خداوند در آخر شب، در حالت سجده، و اینکه با خواندن و مشغول شدن به اذکار به خواب رفته و هر موقع در میان شب بیدار شود، خدا را یاد کرده و دعا نماید، هنگام اذان، و میان اذان و اقامه، هنگام باریدن باران، هنگام ملاقات لشکر اسلام و کفر، هنگام گفتن اقامه‌ی نماز، و آخرین ساعت از روز جمعه، دعای برادر برای برادر مسلمانش در غیاب وی، دعای مسافر و مظلوم، دعای روزه دار و والدین برای فرزندانش، و دعا در ماه رمضان.

● برخی دیگر از آداب دعا:

هنگام دعا رو به قبله نشسته و دستهایش را بلند کند، و تکلف سجع در دعا ننماید، و تضرع و خشوع هنگام دعا داشته باشد. خداوند می فرماید: ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَخُفْیَةً إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ. ‏پروردگارِ خود را فروتنانه و پنهانی به کمک بخواهید (و در دعا با بلندگرداندن صدا یا درخواست چیز ناروا از حدّ اعتدال تجاوز مکنید که ) او تجاوزکاران را دوست نمی‌دارد.‏ [الأعراف:۵۵ ]

و نیز می‌فرماید: إِنَّهُمْ کَانُوا یُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَیَدْعُونَنَا رَغَباً وَرَهَباً آنان در انجام کارهای نیک بر یکدیگر سرعت می‌گرفتند ، و در حالی که چیزی می‌خواستند یا از چیزی می‌ترسیدند ما را به فریاد می‌خواندند. [الأنبیاء:۹۰]

و صدایش را پایین بیاورد؛ چرا که پایین آوردن صدا نشانه‌ی ادب و تعظیم بیشتر است، و پایین آوردن صدا سبب تضرع و خشوع بیشتر -که روح و مقصود دعاست- می شود. بی‌گمان اهل خشوع و تضرع مانند مسکین ذلیل سؤال و درخواست می-کند، که قلبش شکسته و اعضایش ذلیل شده‌اند، ودر این حالت بلند کردن صدا با دعا اصلاً مناسب نیست. و هم‌‌چنین در پایین آوردن صدا اخلاص بیشتر وجود دارد، و بیشتر موجب حضور قلب در دعا می شود.

و چون پایین آوردن صدا دلالت بر نزدیکی انسان به خداوند دارد، پس او مانند سؤال کردن نزدیک از نزدیک از خداوند سؤال می‌کند، نه مانند سؤال کردن دور از دور، و این قطعاً از اسرار مهم و زیبا می باشد، و لذا خداوند بنده‌ی خود حضرت زکریا (ع) را ستایش کرده و می‌فرماید: إِذْ نَادَی رَبَّهُ نِدَاءً خَفِیّاً ‏در آن هنگام که پروردگارش را (در خلوتگاه عبادت) پنهانی ندا داد. [ مریم: ۳]

و مخفیانه دعا نمودن سبب حفظ این نعمت بزرگ می‌شود؛ نعمتی که مانند آن نعمتی وجود ندارد.

دعا را با ذکر و ستایش خداوند شروع و با صلوات بر پیامبر صلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ سَلَّمَّ خاتمه دهد: پیامبر صلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ سَلَّمَّ فرموده است: «کُلُّ دُعاءٍ مَحجُوبٌ حَتَّی یُصلَّی عَلَی النَّبِیِّ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَسَلَّمَ همه دعاها محجوب از قبول هستند تا اینکه بر پیامر صلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ سَلَّمَّ صلوات فرستاده نشود.

● محافظت بر آداب درونی

یکی از مهمترین آدابی که لازم است دعا کننده بر آن محافظت داشته باشد و آن اصل و اساس قبولی دعا می‌باشد، پاک داشتن درون است. پس باید دعا کننده بر تجدید توبه و برگرداندن مظالم به صاحبانش و پاک داشتن قلب از کینه‌ها و بیمار‌ی‌هایی که مانعی میان قلب و خداوند می‌شوند، حریص بوده و با خوردن حلال تغذیه‌اش را نیز پاک بگرداند.

در هنگام دعا اعتقاد جازم و یقین به قبولی دعایش داشته باشد. پیامبر (ص) می فرماید: «ادعوا الله وأنتم مُوقنون بالإجابة، واعلموا أن الله لا یستجیب دعاءً من قلبٍ غافل لاهٍ»: در حالتی خدا را به فریاد بخوانید که شما یقین به قبولی داشته باشید و بدانید که خداوند دعا از قبل غافل را نمی پذیرد.

پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمودند: « (إذا دَعا أحَدُکُم فَلا یَقُل: اَللهُمَّ اغفِر لِی إن شِئتَ وَلیَعزِمِ المَسأَلَةَ، وَلْیَعظِمِ الرَّغبَةَ؛ فَإِنَ اللهَ لا یَعظُمُ عَلیهِ شَیءٌ أعطاهُ»: هرگاه یکی از شما دعا نمود نباید بگوید: پروردگارا مرا مورد مغفرت قرار ده اگر بخواهی، بلکه باید با قصد و اراده درخواستش را از خداوند بنماید، و رغبتش را بیشتر نماید؛ بی‌گمان خداوند چیزی که با عزم اراده از او خواسته شود می‌دهد.

و نیز پیامبر صلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ سَلَّمَ فرمودند: «لا یقل أحدُکم إذا دعا: اَللهُمَّ اغفِر لِی إن شِئتَ ، اللهم ارحمنی إن شئت. فَلیَعزِمِ المَسأَلَةَ،؛ فإنه لا مُکره له» هرگاه یکی از شما دعا نمود نگوید: خداوندا مرا ببخش اگر بخواهی، به من رحم کن اگر بخواهی، بلکه باید آنچه را که می‌خواهد، بدون این‌که آن را به مشیئت خداوند معلق نماید بخواهد، مثلاً بگوید: پروردگارا به من رزق و روزی ده، پروردگارا مرا ببخش.

سفیان بن عیینه گفته است: کسی از شما به خاطر آنچه که در مورد خویش می‌داند، از دعا کردن امتناع نورزد؛ زیرا خداوند دعای بدترین آفریدگان خویش -یعنی ابلیس- را نیز پذیرفت آنجا که می فرماید: قَالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِی إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ * قَالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ. ای خداوند تا روز قیامت مرا زنده نگه دار، خداوند فرمود: تو زنده خواهی ماند [ حجر: ۳۶-۳۷]

در دعا اصرار نماید و آن را سه بار تکرار کند. ابن مسعود می گوید: پیامبر صلَّی الله عَلَیهِ و سلَّم هنگامی که دعا می‌‌کرد یا چیزی را از خداوند می خواست، آن را سه بار تکرار می نمود.

در صحیح مسلم از عمر بن خطاب رضی الله عنه روایت است که: پیامبر صلَّی الله عَلَیهِ و سلَّم پیوسته پروردگارش را فرا می-خواند در حالی که دستانش را به سوی آسمان بلند کرده و رو به قبله نشسته بود تا اینکه ردایش از شانه‌اش افتاد، پس ابوبکر صدیق آمد و آن را بر شانش گذاشت سپس پشت سرش ایستاد و گفت: ای پیامبر خدا! مناجاتت با پروردگارت کافی می باشد بی گمان خداوند وعده‌ای را که به تو داده است، به انجام خواهد رساند.

پیامبر خدا حضرت یعقوب -علیه‌ السلام- پیوسته دعا می‌‌کرد تا اینکه چشمانش نابینا شدند، فرزندش در چاه انداخته شد و خبری از او به دست نیاورد، فرزندش از چاه بیرون شده و به قصر عزیز وارد شد و در آنجا بزرگ شد و در آنجا زن عزیز مصر به او دل بست و او را به نافرنی خداوند دعوت نمود اما او دامن به گناه آلوده ننمود، سپس به زندان رفت و چند سالی در آنجا ماند، سپس از زندان نجات یافت، گنجهای زمین در دستان او بود، با اینکه زمان طولانی شد باز هم حضرت یعقوب به فرزندانش می-گفت: یَابَنِیَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَأَخِیهِ وَلا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لا یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْکَافِرُونَ ‏ای فرزندانم! بروید و (در مصر همراه برادر مهتر خود) به دنبال یوسف و برادرش بگردید و از رحمت خدا ناامید مشوید، چرا که از رحمت خدا جز کافران ناامید نمی‌گردند. (من احساس می‌کنم روزگار دیدار نزدیک است). یوسف:۸۷

چیزهای مهم و عظیم از خداوند درخواست نماید.

پیامبر صلَّی الله عَلَیهِ و سلَّم فرمود: " إذا تمنی أحدُکم فلیُکثر، فإنما یسأل ربَّه" هرگاه یکی از شما چیزی را درخواست نمود، پس زیاد بخواهد، زیرا او از خداوند درخواست می‌نماید.

مناوی رحمه الله گفته است: هرگاه یکی از شما یکی از خوبیهای دنیا و آخرت را از خداوند طلب نمود، بیشتر از او درخواست نماید، زیرا او از پروردگارش درخواست می‌نماید، پروردگاری که او را پرورش داد، به او نعمت داده و با او احسان نموده است، پس باید رغبتش را به او بیشتر کند و در خواستش را افزایش دهد. برای درخواست کننده از خداوند شایسته است که چیزهای فراوانی را از خداوند درخواست نماید و بر یک چیز اختصار ننماید، زیرا گنجینه‌های کرم و جود خداوند به وسیله بخشش و عطایا کاهش نمی‌یابند و از بین نمی‌روند، زیرا بخشش و عطایای خداوند در میان کاف و نون قرار دارد و این با کلام خداوند در تناقض نیست که می‌فرماید: وَلا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَکُمْ عَلَی بَعْضٍ ‏آرزوی چیزی نکنید که خداوند برخی از شما را با (اعطای ) آن بر برخی دیگر برتری داده است. [النساء:۳۲] زیرا در این آیه از آرزو کردن چیزی که برادرش دارد از روی حسادت و ظلم می‌باشد. اما این شخص خیر دنیا و آخرت را از پروردگارش طلب کرده است و از گنجینه‌های او خواسته است خواسته‌های او مانند این است که خداوند می فرماید: وَاسْأَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ رحمت و برکت خدای را بجوئیدو طلب فضل او کنیدز النساء:۳۲

خداوند کسانی را که تنها دنیا را از او درخواست می‌کنند نکوهش کرده و می‌فرماید: فَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا وَمَا لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ کسانی هستند که میگویند: خداوندا ! به ما در دنیا (نیکی رسان و سعادت و نعمت ) عطاء کن. (و لذا) چنین کسانی در آخرت بهرهای (از سعادت و نعمت و رضایت الهی ) ندارند.‏ [البقرة:۲۰۰]،

و کسانی را که خیر دنیا و آخرت را از او درخواست می‌کنند ستوده و می‌فرماید: وَمِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا حَسَنَةً وَفِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ ‏و برخی از آنان میگویند: پروردگارا ! در دنیا به ما نیکی رسان و در آخرت نیز به ما نیکی عطاء فرما (و سرای آجل و عاجل ما را خوش و خرّم گردان) و ما را از عذاب آتش (دوزخ محفوظ) نگاهدار [البقرة:۲۰۱

در صحیح بخاری از ابو هریره رضی الله عنه روایت است که گفت: پیامبر صلَّی الله عَلَیهِ و سلَّم فرمود: «إن فی الجنة مائة درجة، أعدَّها الله للمجاهدین فی سبیل الله، ما بین الدرجتین کما بین السماء والأرض، فإذا سألتم الله فاسألوه الفردوس؛ فإنه أوسط الجنة وأعلی الجنة – أراه قال: وفوقه عرشُ الرحمن – ومنه تفجَّرُ أنهار الجنة»: در بهشت صد درجه است که خداوند آن را برای مجاهدین در راه خود مهیا کرده است. بین دو درجه همچون فاصله‌ی بین آسمان و زمین است، پس هرگاه بهشت را از خداوند درخواست نمودید، فردوس را از او بخواهید، زیرا فردوس اوسط و اعلای بهشت است – گمان می‌کنم که فرمود و بالاتر از آن عرش خداوند قرار دارد- و رودخانه های بهشت از فردوس سرچشمه می‌گیرند.

دعا با اسم اعظم خداوند که هرگاه به وسیله‌ی آن دعا شود، آن دعا مستجاب می‌گردد.

از بریده رضی الله عنه روایت است که گفت: پیامبر صلَّی الله عَلَیهِ و سلَّم شنید که مردی دعا می‌کند و در دعایش می‌گوید: اللهم إنی أسألک بأنی أشهد أنک أنت الله، لا إله إلا أنت الأحد الصمد، الذی لم یلد ولم یولد ولم یکن له کفوًا أحد : پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمود: لقد سألت الله بالاسم الذی إذا سُئل به أعطی، وإذا دُعی به أجاب : خدا را با اسم اعظم او خواندی که هرگاه با این اسم به فریاد خوانده شود، دعا را قبول کرده. آنچه را که از او خواسته می‌شود، عطا می کند.

تلاش کند با دعاهایی که در کتاب و سنت وارد است، دعا کند، زیرا در کتاب و سنت چیزی از خیر دعا و آخرت رها نشده است، اگر استجابت دعایش به تأخیر افتاد، ناامید نگردد، زیرا این از عجله‌ای است که شرع اسلام از آن نهی کرده است. از خدا می‌خواهم که دعای ما و شما را مستجاب نماید حمد و ستایش از آنِ پروردگار جهانیان می باشد.

ترجمه و تحقیق: خالد ایوبی‌نیا