هشداری برای هشیاری

زلزله خطری بزرگ اما قابل کنترل

وقوع زلزله در جنوب شهرستان ری با بزرگی ۴ ریشتر در ساعت ۱۴ و ۲۳ دقیقه و ۵۶ ثانیه شنبه ۲۵ مهرماه در هفته کاهش اثرات بلایای طبیعی شاید بهترین هشداری بود که گسل‌های اطراف شهر تهران در تایید اهداف نامگذاری این هفته یعنی لزوم تردیدناپذیر توجه به مهم‌ترین تهدید طبیعی شهر تهران و عمل مسوولانه به منظور کاهش مخاطرات آن می‌توانستند ارسال کنند.

هرچند میزان مطالعات انجام شده در خصوص وجود، فعالیت و دیگر ویژگی‌های گسل‌های داخل و اطراف شهر تهران و نقش آنها در تکتونیک ناحیه و مخاطرات لرزه‌ای از حد مطلوب فاصله زیاد دارد، اما تردیدی نیست که منطقه عمومی شهر تهران، منطقه‌ای لرزه‌خیز و وقوع زلزله‌های شدید در آن کاملا محتمل است. از ویژگی‌های لرزه‌خیزی این منطقه، تغییر شکل کم و توان ایجاد زلزله‌های بزرگ بویژه پس از طی دوره‌های گاه چند صد ساله تجمع انرژی است.

قرار گرفتن یک شهر در چنین موقعیتی که اغلب با نگرانی مردم از وقوع خسارات زلزله‌ای شدید همراه است، هرچند مشکلاتی دارد، اما در عین حال بهتر از هر برنامه آگاهی‌رسانی عمومی نظیر سمینار، کنفرانس، کارگاه، سخنرانی و مانور، در جلب توجه مردم و مسوولان به اهمیت خطر زلزله تاثیرگذار است و باید نهایت بهره‌برداری از آن بشود.

در مناطقی که فاصله زمانی قابل توجهی میان وقوع زلزله‌ای شدید وجود دارد، رفتار دوگانه و بظاهر متناقضی از جانب بسیاری از مردم، مسوولان و رسانه‌ها سر می‌زند که در نگاه دقیق در روی یک سکه و به واقع ناشی از یکدیگر هستند.

در مواقع عادی که خطری احساس نمی‌شود، ما به گونه‌ای رفتار می‌کنیم که گویا خطری به نام زلزله وجود ندارد. شاید به همین دلیل باشد که هنگام ساخت ساختمان‌ها، فقط در پی آن هستیم که کار طراحی و اجرای ساختمان با سرعت حداکثر و قیمت حداقل تمام شود و به جای توجه به استحکام که در زیر نازک‌کاری و نمای قشنگ پوشیده شده و مدارک محاسباتی که در انبوه پرونده‌ها گم می‌شود، در پی زیبا و مشتری‌پسند کردن کار هستیم. به این گونه است که از مهندسان محاسب و ناظر خود و نیز ماموران کنترل شهرداری انتظاری بجز امضای سریع نداریم و اصرار آنان برای کنترل کار را مانعی برای پیشرفت عملیات اجرایی و حتی بهانه‌ای برای خرج‌تراشی و مسائل دیگر تلقی می‌کنیم.

برای مشتریان ساختمان‌ها نیز وجود هزاران مساله هنگام خرید نظیر نوسان قیمت‌ها، مشکل تهیه پول و اخذ وام، مسائل حقوقی و ثانوی قراردادها از یک سو و توجه صرف به موقعیت، نما، نازک‌کاری و... از سوی دیگر در غالب موارد، مجالی برای توجه به کیفیت ساخت و استحکام ساختمان باقی نمی‌گذارد. وقتی خریداران چنین رفتاری دارند، توقع از مستاجران در مورد توجه به استحکام ساختمان مورد نظر برای اجاره، قدری دور از ذهن می‌نماید.

به همین ترتیب است هنگام ثبت‌نام فرزندان خود در مدارس، آموزشگاه‌ها و حتی دانشگاه‌ها تنها چیزی که برایمان مهم نیست، ایمنی آن هنگام زلزله است و گویا چیزی در مورد کشته شدن هزاران کودک و نوجوان در ویرانه‌های مدارس در زلزله‌های چین، پاکستان و... نشنیده‌ایم.

اما از آن طرف کافی است یک نفر از این سو یا آن سوی دنیا با نیت خیر یا شر از راه علم یا شهود با روش علمی یا ارتباط ادعایی با عوامل دیگر، زلزله‌ای را برایمان پیش‌بینی کند یا خود لرزشی ضعیف یا قوی از زمین را احساس کنیم، آنگاه چنان خود را می‌بازیم که گویا دنیا به آخر نزدیک شده و با یاس تسلیم شایعات می‌شویم و با دست زدن به اعمال انفعالی و تصور خود و بستگانمان در زیر ده‌ها تن آوار ساختمان یا گودال‌های دهان باز کرده زمین، به‌تشویش و ناراحتی روانی مبتلا می‌شویم یا به فکر فرار از خانه و کاشانه می‌افتیم و در هر‌صورت زندگی را بر خود و خانواده و شهرمان حرام کرده و به تعطیلی می‌کشانیم.

برخی رسانه‌ها نیز طی مصاحبه با افراد مختلف، سعی در سیراب کردن عطش مردم وحشت‌زده در مورد خطر زلزله و پیامدهای آن می‌کنند و برخی از این افراد نیز با درآوردن نتایج تحقیقات نه‌چندان علمی خود از کشورهای خاک گرفته، باز برای مردم اعلام خطر می‌کنند که ما پیش‌بینی کرده بودیم که زلزله در تهران باعث کشته شدن فلان میلیون نفر و زخمی شدن فلان‌میلیون نفر خواهد شد و کسی گوش نداد و... تا چند روز بعد که آب‌ها از آسیاب می‌افتد و برمی‌گردیم به سر کار و زندگی روزمره خود و با همان رویه، بی‌توجه به مخاطرات لرزه‌ای می‌افزایی تا لرزش بعدی یا شایعه بعدی یا پیش‌بینی زلزله بعدی و...

برای ارائه تصویری از تاثیر ایجاد تشویش در مردم و پیامدهای آن، ذکر نمونه‌ای از زلزله سال ۲۰۰۸ چین خالی از لطف نیست.

در جریان این زلزله با بزرگی ۸ ریشتر که دوره بازگشت آن ۲‌‌تا ۱۰ هزار سال تعیین شده، حدود ۹۶میلیون نفر تحت تاثیر قرار گرفته و به محل زندگی ۲۵میلیون نفر آسیب سخت وارد شد و حدود ۸۷ هزار نفر کشته شدند؛ اما در مرکز شهری ۴ میلیون نفری، مجتمع شهری چن دو واقع در ۴۰ تا ۵۰ کیلومتری گسل زلزله که در آن لرزش زمین به صورت قوی (با شدت ۶ ریشتر)‌ احساس شد، با وجود ترک‌خوردگی بعضی دیوارها و نماها و نازک‌کاری‌ها و فروریختن بعضی تابلوهای تبلیغاتی‌ و دودکش‌ها، آسیب‌دیدگی مبلمان و وسایل برقی داخل خانه‌ها، قطع موقت آب، برق و گاز و نیز تخلیه ساختمان‌ها و بیمارستان‌ها، هیچ‌کس به طور مستقیم بر اثر زلزله در این شهر کشته نشد؛ اما در عین حال ۴۵ نفر بر اثر بیرون پریدن از پنجره‌ها یا حمله قلبی، جان خود را از دست دادند.

لذا ضروری است برای اصلاح آسیب‌های موجود در رفتار اجتماعی در مقابل پدیده زلزله به نکات ذیل توجه شود:

وقوع زلزله شدید در مقیاس زمانی طولانی در تهران حتمی است؛ هرچند امکان تجربه زلزله‌های شدید در منطقه‌ای خاص و در دوره زمانی خاص بسیار کم است؛ اما در درازمدت احتمال آن به حتم تبدیل می‌شود. به بیان دیگر ممکن است برای ما امکان تجربه زلزله‌ای شدید و ویرانگر در یک دوره چند ماهه یا چند ساله کم باشد؛ اما اگر دامنه زمانی مورد نظر را به تمامی عمر چند‌‌نسل گسترش دهیم، آنگاه تجربه زلزله حتمی است. بنابراین حتی اگر احتمال تجربه شخصی زلزله شدید را کم بدانیم؛ اما با گسترش توجه خود به سطح فرزندان و بستگان و آشنایان و همسایگان و کل جامعه، متوجه جدیت و حتمیت خطر خواهیم شد.

براین اساس، برخورد سیستماتیک و برنامه‌ریزی شده برای پیشگیری از مخاطرات، کسب آمادگی و توانایی مقابله با آن ضروری است و تک‌تک افراد و مسوولان در افزایش یا کاهش خطر برای خود، خانواده، اطرافیان و جامعه نقش مهمی دارند.

وقوع زلزله شدید در مقیاس زمانی طولانی در تهران حتمی است؛ هرچند امکان تجربه زلزله‌های شدید در منطقه‌ای خاص و در دوره زمانی خاص بسیار کم استجلب توجه عموم و مسوولان به وجود خطر بسیار مهم است. اما القای این آگاهی به مردم که امکان کاهش خطر نیز وجود دارد و در حال حاضر فرآیند آن به صورت علمی و جامع در شهر تهران شروع شده و ادامه دارد از آن هم مهم‌تر است. اینجاست که آموزش عمومی، رسانه‌ها و آگاهی‌رسانی، اهمیت خود را نشان می‌دهند.

زلزله هرچند غالبا پیامدهای ناگوار و دردناکی به همراه دارد، ولی به هیچ وجه حتی برای بیشتر افراد تحت تاثیر، پایان دنیا نیست. برای داشتن ایده‌ای کلی از میزان خطر زلزله‌ها می‌توان به زبان ساده این گونه بیان کرد که در حالت کلی در هر منطقه جغرافیایی از هر صد زلزله با بزرگی بیش از ۴ ریشتر تنها یک زلزله توان ایجاد خسارات قابل توجه دارد و از هر هزار زلزله با بزرگی بیش از ۴‌ریشتر تنها یکی از آنها می‌تواند در منطقه‌ای وسیع خسارات شدید ایجاد کند. همچنین باید توجه شود که در غالب زلزله‌ها تعداد افرادی که در اثر زلزله و پیامدهای آن کشته یا مجروح می‌شوند به یک درصد افرادی که زلزله را شدیدا احساس کرده‌اند هم نمی‌رسد.

رسانه‌ها و افراد باید هنگام انتخاب و ارائه اطلاعات به مردمی که در شرایط احساس خطر تشنه دریافت آن هستند، دقت کنند. ارقام و اطلاعات برآوردهای تعداد کشته‌شدگان و زخمی‌ها برای استفاده در برنامه‌ریزی مدیریت بحران تهیه می‌شوند و ارائه آنها، بویژه ارقام محیرالعقول، به عموم مردم جز ایجاد تشویش و یاس در جامعه تاثیری نخواهد داشت. بدتر آن که این برآوردها به روش متقن علمی و فنی و با پشتوانه داده‌ها و تحلیل‌های کافی، تهیه نشده باشند.

افرادی که اقدام به تهیه و انتشار این گونه برآوردها می‌کنند نیز باید بدانند هرچند به ظاهر امکان تایید یا نفی هرگونه برآوردی از تعداد تلفات وجود ندارد، اما امکان تشخیص و تعیین کیفیت این گونه برآوردها برای اهل فن هست و این گونه نیست که بتوان با تکیه بر داده‌ها و فرضیات نیم‌بند و روش‌های برآورد غیرعلمی، اعدادی را تولید کرد و به خورد رسانه‌ها و مردم داد.

برای برخورد ریشه‌ای و نظام‌مند با مخاطرات زلزله باید به دنبال برنامه‌ریزی و اقدامات موثر در میان‌مدت و درازمدت بود، هرچند امکان انجام اقدامات مفید کوتاه‌مدت و فوری نیز به میزان محدود وجود دارد، اما با توجه به مشکلات جدی و مهم دیگر موجود که آنها نیز نیازمند توجه هستند (مسائلی نظیر مسکن، تورم، آلودگی هوا، اشتغال و ...) در هیچ جامعه‌ای اقدامات شتاب‌زده، ضربتی و احساسی مگر در شرایط بحرانی پذیرفته نمی‌شود. اگر هم موقتا به چنین روش‌هایی روی آورده شود، بعدا با مرور زمان و خستگی به دست فراموشی سپرده می‌شوند و حتی در حساسیت و توجه مردم نسبت به موضوع زلزله نتیجه عکس می‌گذارند. عموم مردم نیز به جای آن که در مواقع بروز خطر، احساس تشویش و اضطراب کنند باید در مواقع عادی و در مواردی که امکان آن را دارند، در پی کاهش مخاطرات از خود و خانواده‌شان باشند. این گونه مواقع و فرصت‌ها، اغلب هنگام اقدام برای دریافت پروانه ساختمانی، عقد قرارداد انجام مطالعات مکانیک خاک، طراحی و نظارت ساختمان، انتخاب پیمانکاران برای ساخت ساختمان، انجام تعمیرات و مقاوم‌سازی ساختمان، هنگام انتخاب ساختمان برای خرید و اجاره، هنگام ثبت‌نام فرزندان در مدارس و آموزشگاه‌ها، هنگام تصمیم‌گیری برای شرکت در برنامه‌های اجتماعی کاهش خطر مانند گروه‌های داوطلب واکنش اضطراری محله (دوام)‌ و حتی هنگام خرید و نصب لوازم و مبلمان منزل به وجود می‌آید.

پژوهشگران و دست‌اندرکاران مطالعه و تحقیق در زلزله نیز باید توجه کنند که دوره بزرگنمایی خطر براساس داده‌های غیردقیق و ناکافی سپری شده است و اکنون نیازمند پژوهش‌های ناب، سخت و گاه طاقت‌فرسایی هستیم که نه با هدف اخذ مدرک یا تولید مقاله و ارتقای رتبه، بلکه با هدف ایجاد داده‌های واقعی، تدقیق داده‌های موجود، کاهش خلاءهای علمی و مواردی از این دست انجام شده باشد.

سعید منتظرالقائم

‌مشاور سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران