سرگذشت آب در شیراز

استان فارس و شهر شیراز در جنوب ایران واقع شده است و جزء سرزمینهای کم باران و نسبتاً خشک محسوب می شود و به همین علت همیشه آب و تامین آن برای مردم این سرزمین جزء اولین مسائل حیاتی زندگی به شمار می رفته است

استان فارس و شهر شیراز در جنوب ایران واقع شده است و جزء سرزمینهای کم باران و نسبتاً خشک محسوب می شود و به همین علت همیشه آب و تامین آن برای مردم این سرزمین جزء اولین مسائل حیاتی زندگی به شمار می رفته است و از این رو در زمانهای پیشین احتیاج مردم به آب بسیار بارز بوده است و احترام به آن جنبه تقدس به خود گرفته است. چنان که در دین زرتشت که در فارس رواجی فراوان داشته آب عنصری مقدس است و آناهیتا هم رودی است مینوی و هم ایزد بانوئی است که از آبها نگاهبانی می کند و در اوستا مورد ستایش قرار می گیرد و یکی از زیباترین یشت های اوستا یعنی یشت پنج به او اختصاص دارد و او به عنوان تجسم آسمانی و زمینی. آب در جهان بینی زرتشتی همان مقام را دارا است که امشاسپندان خرداد و امرداد دارند و در قسمتی از یشت پنج آمده است : « آن درخشان بلند بالای خوش اندام را که مانند آب های روان روز و شب چنان جاری است مانند همه آب هائی که بر زمین روانند » نام آناهیتا برای نخستین بار درکتیبه های اردشیر دوم آمده است آنطور که در قسمتی از کتیبه او در همدان چنین آمده است « این کاخ را به خواست اهورامزدا، آناهیتا و میترا من بنا کردم. اهورا مزدا، آناهیتا و میترا مرا از هر بلا بپایند و این را که بنا کردم خراب نکنند و صدمه نرسانند »

در دوره ساسانیان به احترام ایزد بانوی آب پرستشگاههای فراوانی بنا شده است که از آن میان می توان به آتشکده آذرفرنبغ در کازیان فارس اشاره کرد همچنین در نقش رستم به تصویر آناهیتا برمی خوریم که تاج شاهی را به نرسی یکی از پادشاهان ساسانی تقدیم می کند. بعد از تسخیر ایران توسط مسلمانان هر چند که پرستش آناهیتا به تدریج متروک شد اما احترام به آب در میان مردم به جای ماند . امروزه نیز مردم بر اثر سفارش دین اسلام از کثیف کردن آب و اسراف آن می پرهیزند و چون مردم اعتقاد دارند که آب مهریه حضرت فاطمه (س) است احترام فراوانی برای آن قائلند.

اما مردم شیراز آب مصرفی خود را تا قبل از لوله کشی از کجا تامین می کرده اند ؟ مهمترین طریق تامین آب شهر از چشمه ها و قنات های اطراف بوده و البته که همیشه در این راه مشکلات فراوانی وجود داشته است .

مقدسی می گوید : شیراز « شهری است بدون رستاق « بازار» بدون باغ، بدون رود و بدون زینت، اهالی آب مشروب خود را از جویهای کم آب بر می دارند » و در جائی دیگر چنین می نویسد : « آب آشامیدنی خوب است به شرطی که آن را از مظهر بردارند اما چاهها نیز آب شیرین دارند و سطح آبشان پائین نیست » و « شهر آب روان دارد ولی این پاکیزه نیست و آب چاه آن هم سبک نیست .»

اما شیراز با ورود قناتهای مختلفی به رونق و آبادانی فراوانی دست یافت یکی از این قنات ها که در طول تاریخ نام آن با نام شیراز همراه بوده است آب رکناباد است.

ابن بطوطه درباره آن می نویسد : « پنج نهر « شیراز» را مشروب می کند و یکی از آنها رکناباد است که آبی شیرین دارد و تابستان بسیار خنک و در زمستان گرم است از دامنه کوهی که آنجا قرار دارد سرچشمه می گیرد که قلیعه نامیده می شود .»

این قنات درسال ۳۳۸ هجری قمری توسط رکن الدین حسن دیلمی احداث گردیده است و سر چشمه آن در دامنه کوه بمو واقع است و از آنجا با جاری شدن بر روی زمین به تنگ الله اکبر می رسد و سپس وارد شهر می شده است. این آب سالها بین مردم از چنان احترامی برخوردار بوده است که شاعران نیز لب به تحسین آن گشوده اند.

سعدی شیرین سخن می فرماید :

دست از دامنم نمی دارند

خاک شیراز و آب رکناباد

حافظ می فرماید:

ز رکن آباد ما صد لوحش اله

که عمر خضر می بخشد زلالش

شیراز وآب رکنی و آن باد خوش نسیم

عیبش مکن که خال رخ هفت کشور است

فرق است و آب خضر که ظلمات جای اوست

تا آب ما که منبعش الله اکبر است

صاحب شیرازنامه در کتابش می نویسد: بدان که مجموع صفات و خواصی که حکما و ارباب صناعت طب در شرح فضیلت آب اعتبار کرده اند جمله در آب رکن آباد یافت می شود و آنگاه شش خصلت برای آن بیان می کند که: از منبع دور است ـ در محلی سرباز می گذرد ـ بر سنگریزه عبور می کند ـ در کنار جویبارش درختانی چون گردو و انجیر که باعث تغییر مزاج آن شود وجود ندارد ـ هیچ حیوانی در آن وجود ندارد و از محلی بلند به سوی زمین پست حرکت می کند. آب این قنات علاوه بر ده اکبر آباد تمام باغهای تنگ الله اکبر و خاک مصلی، باغ جهان نما، باغ نو، هفت تن، چهل تنان و حافظیه را مشروب می کرده است.

همچنین رفت تا به نزدیک آب رسید که این محل به حوض ماهی مشهور است و این به خاطر ماهی های کوچکی است که در آب وجود دارد امروز حوض ماهی که دیواره های آن با کاشی پوشانده شده است به چایخانه سنتی آرامگاه تبدیل شده است. در بیرون آرامگاه قسمتی از آب به رختشویخانه می ریخته که تا چندین سال پیش نیز رونقی داشت و زنها لباسهایشان را در آنجا می شستند.

ابن بطوطه در حین بازدیدش از آرامگاه سعدی چنین می نویسد: « دراینجا به امر سعدی طشت مرمرینی ساخته اند برای شستن لباس بدین جهت مردم از شهر می آیند تا تربت او را زیارت کنند غذاهایی را که آنجا هست بخورند و لباسهای خود را در نهر بشویند، از آن پس بازمی گردند من نیز در آنجا چنین کردم. »

فرصت الدوله در مورد خواص این آب می گوید: « اگر چه مردمان سبک عقل را اعتقاد این است که آب آن سنگین است ولی نه چنین است به عقیده علمای انگلیسی که شیمی می دانستند هر چه به آن طبخ کنند به چندین دقیقه نسبت به دیگر آبها زودتر پخته می شود و فقیر را این تجربت حاصل گشت.» این آب علاوه بر این که در جلگه سعدی به مصرف زراعت می رسیده است تعدادی از انبارهای شهر را نیز پر می کرده است .

آب زنگی قنات است که از نزدیکی آب رکناباد بیرون می آید و توسط اتابک زنگی بن مودود در نیمه دوم قرن ششم ساخته شده است. این آب علاوه بر اینکه زراعت کشاورزان را مشروب می کرده است برای آب آشامیدنی شهر نیز استفاده می شده است و به پاکی و گوارائی شهرت داشته ولی امروزه به چشمه بسیار کوچکی مبدل شده است .

آب مسجد بردی « قصرالدشت »: این قنات توسط شاهزاده حسین خان صاحب اختیار والی شیراز در زمان سلطنت محمد شاه قاجار احداث شد و او ۱۲ قنات در قصرالدشت حفر کرد و ۱۲ آسیاب و تعدادی باغ در آنجا بنا نمود .

● آب شش پیر :

صاحب اختیار توانست آب ۶ پیر را در سال ۱۲۶۱ هجری قمری از ۱۷ فرسنگی غرب شیراز به سختی بسیار به شیراز بیاورد این آب از سالیان دور مورد توجه مردم شیراز بوده چنانکه در دوران هخامنشیان و ساسانیان اقداماتی برای آوردن این آب به جلگه شیراز صورت گرفته بود و در زمان الله وردی خان والی فارس در زمان شاه عباس و در دوران حکومت کریمخان نیز اقداماتی انجام شده بود که نتیجه مثبت نداشته است و به همین خاطر مردم برای ورود آب شش پیر به شهر جشنها گرفتند و نهر را نهر سلطانی نام نهادند و قاآنی نیز در قصیده ای با ۱۲۴ بیت این کار را گرامی داشت چنانکه در وصف آن گوید :

چون آن نهر از ره شش پیر آمد به که تاریخش

بگویم کز ره شش پیر آمد نهر سلطانی

و یا چون آبروی شهری از وی شد فزون گویم

بیفزود آبروی شهری آب نهرسلطانی

منابع:

۱. آناهیتا، سوزان کویری

۲. آثار عجم، فرصت الدوله شیرازی

۳. شیراز در گذشته و حال، حسن امداد

۴. شیراز امروز، محمد مدرس صادقی

۵. سفرنامه ابن بطوطه و اظهارات شفاهی استاد جلال فرنگی و بانو کبری دالوند

۶. جغرافیای تاریخی فارس، پاول شواتس - ترجمه کیکاوس مهمانداری

۷. جغرافیای تاریخی شهرهای ایران، عبدالحسین نهجیری

---