محمد علی شاه و اوضاع ترکمنها

محمد علی شاه که بعد از مرگ مظفرالدین شاه و امضای مشروطیت از طرف مظفر الدین شاه بر اریکه سلطنت تکیه زد به مانند بسیاری دیگر از شاهزادگان قاجاری مردی نالایق, مغرور, بی استعداد و در واقع بدرد سلطنت نمی خورد بلکه بدرد اوباش گری و قلتبان بازی می خورد

● محمد علی‌شاه و اوضاع ترکمنها در جریان انقلاب مشروطه:

محمد علی شاه که بعد از مرگ مظفرالدین شاه و امضای مشروطیت از طرف مظفر‌الدین‌شاه بر اریکه‌سلطنت تکیه زد به مانند بسیاری دیگر از شاهزادگان قاجاری مردی نالایق، مغرور، بی‌استعداد و در واقع بدرد سلطنت نمی‌خورد بلکه بدرد اوباش‌گری و قلتبان بازی می‌خورد. دورة حکومت وی شرایط بسیار حساسی بود. زیرا پادشاه به مانند گذشته دارای اختیار نبود و باید در چارچوب قانون حرکت می‌نمود و برای پادشاهی قلتبان و مغروری همچون محمد علی شاه اسارت در چارچوب قانون و اطاعت از نمایندگان مجلس بسیار دشوار بود. بدین خاطر وی سعی کرد دوباره استبداد را زنده نماید و حتی برای نابودی مشروطه مجلس را به توپ بست و بسیاری از مشروطه‌خواهان را دستگیر و زندانی و حتی اعدام نمود. زیرا با وجود مشروطه و قانون شاه دیگر نمی‌توانست پول مملکت را برای عیاشی و سفرهای پرخرج فرنگ مصرف نماید و دیگر نمیتوانست به طور دلخواه از مردم مالیات زیاد بگیرد و … البته پشت سر محمد علیشاه دست‌های پنهان روس دیده می‌شد، آنها که مشروطه خواهی را از دسایس انگلستان می‌دانستند و از اینکه می‌ترسیدند با پیروزی مشروطه‌ مداخلات انگلستان در ایران زیاد شود و نفوذ این کشور گسترش یابد در صدد مخالفت برآمده و شاه قاجار را تحریک می‌نمودند.

در سال ۱۳۲۵ هجری، محمد علی شاه قانون اساسی و متمم آن را امضاء کرد ولی از اجرای مفاد آن سرباززد و با پشتگرمی بر قزاقهای روس مقیم تهران، مجلس شورای ملی را به توپ بست و دورانی به نام «استبداد صغیر» را بوجود آورد.

با شروع استبداد صغیر انقلابیون برای احیای مشروطیت به پا خواستند، هرج و مرج سراسر کشور را فرا گرفت و در شهرهای بزرگ و مشروطه خواه ایران آشوبهایی بر علیه حکومت محمد‌علیه شاه ایجاد شد.

ترکمنها دو گروه بودند. عده‌ای مشروطه‌خواه و عده‌ای دیگر طرفدار محمد علی‌شاه در کتاب آبی اسنادی مبنی بر هواداری ترکمنها از محمد علیشاه ارائه شده است که در اینجا می‌آوریم:

ـ نمره – ۱۹۶

ـ «تلگراف سرجارج بارکلی به سر ادوارد گری (واصله در ۱۸ آوریل

ـ از طهران، ۱۸ آوریل ۱۹۰۹ ] ۲۹فروردین ۱۲۸۸؛ ۴۲۷ ۱-۱۳۲۷[

همکار روسیم به من اطلاع می‌دهد که یک استعدادی از شاهسونها بطرف رشت حرکت نموده‌اند. این قشون در تحت فرمان شاه است. او نیز به من اظهار می‌دارد که ظاهراً استراباد دستخوش ترکمانهایی است که مطیع اوامر اعلیحضرت معظم هستند» .

هنگامی که محمد‌علی شاه مشغول سرکوبی مشروطه‌طلبان بودند عده‌ای از ترکمنهای جعفر‌بای طی تلگرافی حمایت خود را از شاه اعلام کردند و به مبارزه علیه ملیون پرداختند. چرچیل وکیل شرقی دولت انگلیس در ارائه گزارشات ماهانه خود از حمایت ترکمنها از محمد علی شاه و مبارزة آنها با ملیون یادداشت‌هایی را انجام داده است که در ذیل می‌آوریم:

ـ «ملفوفه در نمره ۲۸۳ ج.ب. چرچیل

ـ خلاصه ماهانه

ـ استراباد

ظاهراً طایفه جعفربای ترکمان در چندی قبل به شاه تلگراف نمودند که طرفدار او هستند و اگر شاه فرماندهی برای آنها بفرستد، ملیون را متفرق خواهند نمود. ملیون شخص حاجی رحیم خان نام را فرستادند که رؤسای ترکمان را جمع نموده و از آنها تقاضا بنماید که برای همراهی با مرام ملیون قسم یاد بنمایند. تراکمه او را بقتل رسانیده و اموال او را غارت نموده و پنجهزار حشم به غنیمت بردند. ملیون بالاخره نعش او را کشف نموده با تجلیل و تشییع کاملی مدفون نمودند.

در ۲۷ مارس ]۷ فروردنی ۱۲۸۸؛ ۵ع۱-۱۳۲۷[ قریب بیست نفر از ملیون وارد بندر جز[=گز] شده و تلگرافخانه و گمرگ را تصرف نمودند.

در ۲۸ مارس قریب سه هزار نفر مردم با بیرق سرخ بیرون رفتند که ملیون را به شهر استرباد ورود دهند و آنها با فریادهای «زنده باد مشروطه» و «پست باد محمد علی» داخل نمودند. اول آوریل ]۱۲ فروردین ۱۲۸۸ ۱۴۱۰ – ۱۳۲۷[ قریب بیست نفر از ملیون کارگزار را که مظنون به معیت قنسول روس در رفتن به اردوی ترکمان جعفربای که برای بهم زدن انجمن ولایتی آنها را متقاعد بنمایند بود دستگیر نمودند. پس از آن بواسطه مداخلة قنسول روس کارگزار مستخلص شد. اخبار اخیره این است که ترکمنهایی که از طرف شاه کار می‌کنند شهر را محاصره نموده‌اند، جنگ در کار شروع شدن است و قنسول روس تقاضای اعزام قشون به استراباد را نموده است» .

● ترکمنهای طرفدار مشروطه

چنانکه گفتیم عده‌ای از ترکمنها طرفدار مشروطیت بودند و آرزو داشتند که از اینطریق به حقوق خود برسند در گزارشات ماهانه چرچیل در مورد طرفداری عده‌ای از ترکمنها از مشروطیت آمده است: «مشروحة مورخة یازدهم دسامبر اگنت ما حاوی این راپورت است که تقریباً دو هزار نفر در یک مسجدی جمع شده و تقاضای اعادة مشروطه را دارند. صدوپنجاه نفر سوار ترکمان هم با آنها مع بوده. پس از آن روسای آنها حکومت را ملاقات نمودند و او اظهار نمود که خودش شخصاً مشروطه خواه است. بعد از آن مردم متفرق شدند، ولی بازارها بسته ماند» . و در سال۱۳۲۶، کنسول روسیه در استراباد تلگرافی گزارش داد که روستائیان مسلح از روستاهای اطراف به این شهر می‌آیند و نزدیک به دو هزار نفر که خواهان استقرار مشروطیت بودند در مسجد گرد آمدند. در این زمینه متن سندی را ارائه می‌دهیم:

ـ «تلگراف از ساری به تهران ۱۳ ذیقعده ۱۳۲۶ قمری

● حضور مبارک حضرت مستطاب اجل اکرم اشرف معظم آقای صدراعظم مد ظله العالی.

ورقه مهموری از طرف اهالی استراباد بسیاری رسید است بدین مضمون که ملاحظه می‌فرمائید، خدمت عموم حجج اسلام و سادات ذوالعزو الاحترام و تجار و کسبه بعد از رسیدن احکام پی درپی حجج‌اسلام، عتبات عالیات، متع الله المسلمین به طول بقائهم تمام طبقات استراباد متفق و هم قسم شده که با دل و جان بکوشد و امروز چند روز است همه با کفن و قرآن و اسلحه در مساجد و معابد مشغول مخابره هستند تمام اهالی بلوک و تمام سران یموت هم حاضر … سردار کافی بار دو هزار سوار یموت و ولایت برای اجرای احکام نواب امام زمان (عج) حرکت به آن صوب خواهند نمود و ریشه حکومت مستبدین را بیرون خواهند کشید. اغلب سوار یموت است مگر می‌شود از ترکمانان وحشی عقب ماند» .

سند فوق گویای شرکت گستردة ترکمانان در انقلاب مشروطیت البته ترکمنها فکر می‌کردند از اینطریق به یکسری از حقوق و آزادیهایی که شعار مشروطه خواهان بود برسند ولی طولی نکشید که امید آنها به یأس تبدیل شد وعملاً دیدند که حتی مشروطه خواهان هم آنها را به عنوان بیگانه می‌شناسند و بر ترکمنها معلوم شد که حکام در موقع فشار و تنگدستی به ترکمنها رو می‌آورند. حتی مدعی بودند که ترکمنها ایرانی هستند و سرزمین آنها متعلق به ایران هستند ولی عملاً با خود آنها به عنوان شهروند درجة دوم رفتار می‌کردند و فقط خواهان سرزمینشان بودند و از ترکمنها به عنوان ابزاری برای رسیدن به اهداف خود استفاده می‌کردند.

● همکاری ترکمنها با سالار مقتدر بر علیه مشروطه خواهان

عده‌ای از ترکمنها که طرفدار شاه بودند با ایلخان سعد اله خان میرفندرسکی معروف به سالارمقتدر همکاری کردند و بر علیه مشروطه طلبان اسلحه کشیدند. ایلخان برای تنبیه ملا جواد – که مشروطه طلب بود و بر علیه ایلخان قیام کرده بود – دستور داد عده‌ای سوار ترکمن به نوده حمله نمایند و اغنام و احشام آنها را به غنیمت بگیرند .

پس از خروج امیر اعظم از استراباد به دستور محمد علیشاه برای سرکوبی مشروطه‌خواهان، نیروی بزرگی از تراکمه و غیره فراهم آورده به استرآباد حمله برد. پس از ورود به شهر در صدد منکوب ساختن مشروطه خواهان و مخالفین محمد علیشاه برآمد.

اکثریت قشون سعداله خان از ترکمنها بود. چنانکه وقتی سعدا له خان علت مخالفت مردم از حکومت محمد علیشاه را جویا می‌شود یکی از حاضرین جواب تندی به او می‌دهد که سعداله خان سخت عصبانی می‌شود و می‌گوید من هیچ وقت نخواهم گذاشت که شما به مقاصد خود برسید و آنقدر سوار وارد شهر خواهم کرد تا هر یک توپ پارچه دست ده نفر ترکمن بیفتد.

بر گرفته از : پایان نامه کارشناسی ارشد رشته تاریخ

طاهر سارلی