رمز و راز انعکاس پیشرفت های علمی در جامعه

لزوم توجه به همه ابعاد توسعه و رشد علمی

بدون‌شک افزایش انتشار و مقالات علمی محققان و پژوهشگران ایرانی در مجلات معتبر و نیمه‌معتبر بین‌المللی، نشانی از پیشرفت علمی در کشور ایران دارد و در جای خود امیدوارکننده و غرورآفرین است....

در عین حال باید توجه داشت که این پیشرفت و افزایش به تنهایی نمی‌تواند تفسیر گویایی از وضعیت علمی کشور به دست دهد. در تفسیر و توجیه افزایش انتشار مقالات علمی باید هم محتاط بود و هم نیم‌نگاهی به سایر جنبه‌های پیشرفت علمی داشت. برای نمونه باید ببینیم آیا افزایش انتشار مقالات علمی باعث ارتقای اخلاق علمی ما نیز شده است؟

اخلاق علمی به این معناست که ما ضمن رعایت حقوق علمی دیگران، به مجموعه‌ای از قواعد و رفتارهای هنجار دست یابیم که طی آن روحیه تحقیق و تتبع را در خود و همکاران و مخاطبان افزایش دهیم. به عبارت دیگر، از این دیدگاه، اخلاق علمی عبارت است از پایبندی به اصولی که به ما می‌آموزد. چنانچه در تولید و نوشتن مقاله‌ای سهمی نداشته‌ایم، رضایت ندهیم که نام ما به عنوان نویسنده آن اثر درج شود، یا چنانچه سهم اندکی در انتشار مقاله‌ای داشته‌ایم، به همان میزان اکتفا کنیم و در مقابل چشم شاهدان بسیار، حقیقت را وارونه نسازیم. در واقع نکته اصلی در این موضوع این است که آیا افزایش انتشار مقالات علمی باعث افزایش این روحیه در جامعه علمی ما شده است یا خیر؟

نکته دیگری که در افزایش انتشار مقالات علمی باید مورد توجه قرار گیرد، این است که توجه کنیم این افزایش محصول سرمایه‌گذاری‌های گذشته است. اگر بخواهیم چنین روندی ادامه پیدا کند، نباید از سرمایه‌گذاری و توجه لازم در این زمینه غفلت کرده و به نظر می‌رسد در سال‌های اخیر در این موضوع کوتاهی‌هایی رخ داده و رخ می‌دهد. آثار این کوتاهی‌ها را ما در آینده خواهیم دید. بنابراین با افزایش فعلی انتشار مقالات علمی، تضمینی برای این افزایش در آینده وجود ندارد، مگر اینکه همچون گذشته در این زمینه‌ها مصرانه پیگیر امور و توجه به امر سرمایه‌گذاری‌ و دقت در وضع مقررات و آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌ها باشیم.

موضوع دیگری که با افزایش انتشار مقالات همراه است،‌ پاسخ به این پرسش اساسی است که آیا با افزایش انتشار مقالات علمی شاهد به کارگیری دستاورد این مقالات در عرصه عمل هستیم یا خیر؟ برای نمونه انتشار این مقالات در حوزه پزشکی و بالینی آیا عملا به ارتقای سلامت مردم منجر شده است یا خواهد شد؟

در این زمینه البته باید توجه داشت که به هر حال افزایش انتشار مقالات نشان از افزایش پژوهش و تحقیق دارد و بدون شک افزایش پژوهش و تحقیق به تدریج و به آهستگی آثار خود را در صحنه عمل خواهد گذاشت. در این زمینه نباید عجول بود، باید با صبر و تأنی علمی به قضیه نگاه کرد. اما این انتظار به جایی است که با افزایش تولیدات علمی، مابه‌ازای مادی و معنوی آن را در یک بازه‌ زمانی مناسب در زندگی روزمره خود ببینیم.

در اینجا بد نیست به این نکته نیز اشاره کنیم که میزان انتظار ما از افزایش تولیدات و مقالات علمی و بروز نتایج عملی آن باید متوازن با هنجارهای موجود علمی در جهان باشد. برای نمونه گفته می‌شود از هر ۱۰۰ محقق و پژوهشگری که به کار علمی و تحقیقاتی مشغول هستند، ۱۰ نفر توفیق پیدا می‌کنند که آثار خود را در نشریات معتبر علمی منتشر سازند و از هر ده مقاله علمی، معمولا نتایج یک تحقیق است که جنبه کاربردی پیدا می‌کند. از این جهت ما نیز باید در این حوزه توقعات و انتظارات خود را در همین چارچوب تنظیم کنیم.

آنها که انتشار زیاد مقالات را مورد نقد قرار می‌دهند و معتقدند این مقالات نتیجه‌ای جز ارتقای رتبه علمی و گاه دستاوردهای مادی برای محققان آن ندارد، باید توجه داشته باشند که اگر ما بخواهیم به امید روزی بنشینیم که تنها تحقیق و پژوهشی صورت پذیرد که کاربرد فوری داشته باشد یا در انتظار تولید مقالاتی باشیم که پس از انتشار بلافاصله دستاوردهای عینی آن را مشاهده کنیم، مطمئن باشید نه تنها چنین امری در عالم عمل به وقوع نخواهد پیوست، بلکه ما ذوق و شوق انتشار مقالات علمی را نیز در محققان و پژوهشگران خود از بین خواهیم برد. تجربه ثابت کرده است که هم کیفیت اثرگذاری مقالات علمی و هم اثربخشی آنها در زندگی مردم ناشی از کمیت‌هایی است که در چارچوب‌های شناخته‌شده علمی از جمله اخلاق و معرفت علمی و بر اساس یک فرآیند صحیح تولید شده‌اند.

در همین چارچوب شایسته‌ است به مبحث دیگری در همین موضوع بپردازیم که بسیار در مورد آن سخن گفته شده است. در یک فرآیند علمی صحیح، مقالات علمی، محصول تحقیقات و پژوهش‌های علمی هستند. در نتیجه عده‌ای این سوال را مطرح می‌کنند که آیا ما به صرف تولید یک مقاله مجاز هستیم که هرگونه تحقیق و پژوهشی را بدون توجه به نیازهای مردم انجام دهیم؟ پاسخ فوری و سریع چنین پرسشی منفی است، اما این نکته نیز باید مورد توجه قرار گیرد که در مورد پژوهش و تحقیق نیز همان‌گونه که در مورد تولید مقالات علمی گفتیم، ما محتاج پژوهش و تحقیقات بیشماریم. طبیعی است محصول پاره‌ای از این تحقیقات و پژوهش‌ها در حد تولید یک مقاله است که فی‌الواقع تولید علم و دانش بومی است و محصول و دستاورد پاره‌ای دیگر از این تحقیقات، علاوه بر تولید دانش بومی دستاوردهای عملی است که باید نتایج آن را در زندگی روزمره مردم دید.

خلاصه اینکه در مورد تولید مقالات علمی و افزایش آن، باید هم مشعوف بود و هم امیدوار. در عین حال نباید فراموش کنیم که حفظ چنین روندی محتاج سرمایه‌گذاری مستمر و توجه به پاره‌ای از اصول و قواعد علمی است که می‌تواند راهگشای ما در این حوزه باشد.

توجه کنیم که مبادا برای رسیدن به پاره‌ای از منافع زودگذر در این زمینه، اخلاق و علم را قربانی کنیم؛ چراکه اگر در آغاز راه چنین اتفاقی رخ دهد، هم خود را و هم محققان و پژوهشگران بالفعل آینده را در آتش هوس‌های علمی خود خواهیم سوزاند. در عین حال افزایش تولید مقالات علمی نه باید ما را دچار خودشیفتگی کند و نه اینکه پژوهشگران کاهل، به دلیل پاره‌ای از سوءاستفاده‌ها و کاستی‌های موجود در این زمینه، برای عدم تولید مقالات علمی اقامه دلیل کنند.

● به طور خلاصه باید اشاره کنیم

- افزایش انتشار مقالات علمی در سال‌های اخیر باعث امید و افتخار جامعه علمی کشور است.

- افزایش فعلی محصول سرمایه‌گذاری‌های گذشته است. چنانچه مایل باشیم این افزایش دایمی و مستمر باشد، نباید از سرمایه‌گذاری در این زمینه غفلت کنیم.

- افزایش انتشار مقالات علمی باید پایدار و روزافزون باشد. افزایشی که از رقابت‌های ناسالم و چشم‌ وهم چشمی فراهم آید، کم‌ارزش است و پایدار نخواهد بود.

- انتظار کاربردی بودن همه پژوهش‌ها و همه مقالات منتشره انتظار درستی نیست.

- پژوهشگران کاهل نباید به بهانه کاربردی نبودن از انتشار مقالات علمی در مجلات معتبر سرباز زنند.

- مشاهده نتیجه کاربرد یافته‌های تحقیق و انتشار مقالات علمی به گذشت زمان احتیاج دارد.

- اولین انتظار فوری ما از افزایش انتشار مقالات علمی افزایش روحیه خودباوری، اخلاق و ادب علمی و افزایش روحیه تحقیق و تتبع و تولید دانش بومی است.

دکتر علی منتظری

استاد پژوهش و رییس پژوهشکده علوم بهداشتی جهاد دانشگاهی