ایران خاستگاه اولیه کت و شلوار

با رجوع به فرهنگ و تمدن ایرانی درمی یابیم که به وجود آمدن کت و شلوارهای امروزی ریشه در فرهنگ ایرانی دارد

امروزه ‌‌بیشتر مردمان جهان، پوشاک کهن خود را به دلیل دست و پاگیر بودن کنار گذاشته‌اند و اکنون پوشاکی را بر تن می‌کنند که هم زیبا و هم راحت باشد. با وجود این، برخی از پوشاک‌ کهن به دلیل آن که در همان روزگاران کهن دو ویژگی زیبایی و راحتی را با خود داشته‌اند همچنان ماندگار شده‌اند و خواهان دارند. در این میان یکی از پوشاک‌های کهن ایرانی، یعنی کت و شلوار، نه تنها تا روزگار ما برجای مانده بلکه تبدیل به پوشاکی جهانی شده است و در بیشتر همایش‌های سیاسی، ورزشی، علمی و فرهنگی، پوشاک رسمی به شمار می‌آید.

در یکی از کتاب‌های روت ترنویل کاکس، از پژوهشگران برجسته تاریخ پوشاک که با عنوان «تاریخ لباس» به فارسی ترجمه شده، دو نوآوری ایرانیان در پوشاک را یادآور شده است؛ نخست این‌که ایرانیان باستان، زیر بالاپوش خود، پیراهن و شلوار زیر و جوراب می‌پوشیدند و دوم این‌که بالاپوش‌های دراز ایرانی جای خود را به کتی داد که روی شلوار پوشیده می‌شد و بی‌گمان ایران خاستگاه کت و شلوار استاندارد امروز مردان است. شواهد بسیاری نشان می‌دهد که شلوار از عناصر اصلی پوشاک ایرانیان بوده و در فرهنگ‌ها و تمدن‌های دیگر از جمله آشوریان، بابلیان و یونانیان وجود نداشته است.

در نقوش طاق بستان و بشقاب‌های نقره‌ای باقی‌مانده از دوره ساسانی کتی کوتاه دیده می‌شود که نشانگر آن است که پادشاهان، گاهی از یک کت کوتاه با آستین بلند استفاده می‌کرده‌اند. این کت جلو باز بوده و بلندی آن تا زیر سینه می‌رسید و با دکمه‌ای دایره‌ای‌شکل در جلوی سینه بسته می‌شد. دور سینه و یقه نیز مزین به نوارهای زیبا بوده است. علاوه بر آثار به دست آمده، نوشته‌های تاریخ‌نگاران یونانی مانند هردوت نیز بازتاب‌دهنده این نوآوری ایرانی ا‌ست. یونانی‌ها ایرانیان را به‌دلیل پوشیدن شلوار به‌سخره می‌گرفتند و حتی هنگامی‌که اسکندر شیفته پوشاک ایرانی شد از پوشیدن شلوار سر باز زد. در زمان اشکانیان شلوار و بالاپوش‌های آستین‌دار تن‌پوش مرسوم در سراسر خاور نزدیک شد. نمونه‌ای از شلوار و پیراهن این دوره را در پیکره فلزی‌ یک سردار اشکانی می‌توان دید که در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود.

شلوار شاید نه به شیوه امروزی، اما همواره در فرهنگ و در دوران مختلف حکومت‌های ایران وجود داشته و اغلب حتی مورد استفاده زنان نیز قرار می‌گرفته است. پیش از ورود اسلام به ایران، شلوارها عموما شلوارهای تنگ و چسبانی بودند که با چکمه و به‌منظور سوارکاری و جنگاوری مورد استفاده قرار می‌گرفتند. بعد از اسلام این شلوارها تغییر شکل دادند و شبیه‌تر به شلوارهای کردی امروزی گشتند و بالاپوش‌ها نیز جای خود را با قبا عوض نمودند. این نوع پوشش که در دوران قاجار نیز بسیار متداول بود پس از سفر ناصر‌الدین‌شاه به اروپا با ویژگی‌های غربی در‌آمیخت. به‌گونه‌ای که وی قبایی در بر می‌کرد که بلندای آن به زانو می‌رسید و تا حدی شبیه به کت‌های امروزی بود تا آنجا که پولاک تاریخ‌نویس انگلیسی در مورد پوشش شاه چنین نقل می‌کند که: «شاه نیمه اروپایی و نیمه ایرانی لباس می‌پوشد.»

● کت و شلوارهای امروزی

پوشاک ایرانی طی سال‌های اولیه سلسله پهلوی، به‌طور کلی شبیه به پوشاک دوره قاجاریه بود که اختلافات میان اقوام، روستاها، مناطق و نیز طبقات اجتماعی را منعکس می‌ساخت. در اواخر قرن نوزدهم میلادی تلاش‌های شایانی جهت تغییر پوشش از سوی مقامات حکومتی صورت گرفت. مخصوصاً پس از انقلاب مشروطه که بسیاری از مردان به خارج سفر کرده بودند، پوشش اروپایی و پوشیدن کت و شلوار، پاپیون و کراوات را به شیوه و سبک و سیاق امروزی پذیرا شدند.

▪ نکته:

یونانی‌ها ایرانیان را به‌دلیل پوشیدن شلوار به‌سخره می‌گرفتند و حتی هنگامی‌که اسکندر شیفته پوشاک ایرانی شد از پوشیدن شلوار سر باز زد

حالا پس از گذشت سالیان کت و شلوار وارد عرصه رقابت مد پوشاک گشته و سالیانه صدها کت و شلوار با رنگ‌های متنوع و خاص سلیقه‌های مختلف در دنیا به عرصه تولید می‌رسد. برندهای بزرگ و جهانی در ارائه طرح‌ها و مدل‌های جدید از یکدیگر پیشی می‌گیرند و بازیگران و خواننده‌های مشهور را برای تبلیغات و عرضه محصول خود به‌یاری می‌طلبند. در ایران نیز هرچند بازار رقابت و تولیدات کت و شلوار به اندازه کشورهای غربی رایج نیست، با این حال در سال‌های اخیر شاهد ظهور برندهای شناخته‌شده و ایرانی بسیاری چون وستا، چامه‌پوشان، هاکوپیان، ایکات، مهدی و ایران پوشاک هستیم. این برندها عموماً از کیفیت مطلوبی برخوردارند و براساس خواست و سلیقه مردان ایرانی به بازار عرضه می‌گردند.

● مردان ایرانی، کت و شلوار مد‌ جهانی

آزاده یاسمن‌نبی‌زاده، طراح پارچه و لباس، در مورد ظهور کت و شلوار به شیوه امروزی در ایران می‌گوید: «به روایتی کت و شلوار به شیوه امروزی از دوره صفوی رواج یافته است. نظریه‌ای وجود دارد مبنی بر این که نقاشی‌های رضا عباسی در آن دوران این مطلب را عیان می‌کنند که سبک پوشش مردان، به نوعی پوشش غربی ایرانی شده است. با این حال آن چه مسلم است کت و شلوار با سبک و سیاق غربی از دوره رضاخان و به‌ دلیل علاقه‌ای که وی به تجددگرایی داشت وارد ایران شد. متأسفانه باید اذعان داشت با آن‌که به‌وجود آمدن کت و شلوار‌های امروزی ریشه در فرهنگ غنی ایران دارد، ما هیچ رد پایی از ریشه ایرانی لباس مردانه در آن نمی‌یابیم. در صورتی‌که ما می‌توانیم با بازگشت به ریشه‌های فرهنگی و تمدن ایرانی روح جهانی را در لباس مردانه زنده کنیم و در عوض آن‌که پذیرای طرح‌های کشورهای دیگر باشیم، تبدیل به تولیدکننده طرح‌های اصیل و متفاوت گردیم و برای رسیدن به این امر، نیاز به فرهنگ‌سازی داریم. باید فرهنگ‌سازی جمعی و عمومی صورت بپذیرد تا طعم و سلیقه ایرانی‌ها تغییر یابد.

● ورود کت و شلوار به اروپا

لیلی کاشانی طراح پارچه و لباس نیز ضمن تایید سخنان خانم نبی‌زاده می‌گوید: «مسلم است که خاستگاه اولیه کت و شلوار در ایران قرار دارد. زیرا نخستین ابزار ریسندگی نیز در نزدیکی بهشهر در غار کمربند پیدا شده است که مربوط به هفت هزار سال پیش از میلاد مسیح در تپه سیلک است همچنین آینه‌ای پیدا شده است که رشته‌هایی از کتاب روی آن دیده می‌شود. از سوی دیگر در کهن‌ترین بخش شوش، سوزنی سوراخ‌دار یافت شده است و این مطلب و شواهد نشانگر این موضوع است که اساسا بافندگی و ریسندگی برای اولین بار در ایران،‌ به تجربه مردمان اولیه رسیده و پس از آن برای اولین بار ایرانیان از شلوار و بالاپوش‌هایی که به مرور زمان به کت‌های امروز بدل شده،‌ استفاده می‌نمودند.

اما اگر بخواهیم در مورد خاستگاه اولیه و اصلی کت و شلوار در اروپا آن هم نزدیک به شکل امروزی آن صحبت کنیم، باید گفت که کت و شلوار از قرن نوزدهم میلادی در اروپا مورد توجه همگان واقع شد. اولین کت و شلوار را مربوط به کشور آلمان می‌دانند و طبق اطلاعات به دست آمده از ظاهر آن کت چهارخانه و شلوار کوتاه تا بالای قوزک پا بود و اسم این نوع کت و شلوار به «زیزو» مشهور بوده است. مسلم است که طبیعی بدانیم این نوع خاص از پوشاک ابتدا در بین اروپاییان رونق یافته و این به جهت آن است که کت و شلوارها غالبا دارای آستری بوده‌اند و به نوعی پوشاک فصل سرما به حساب می‌آمده‌‌اند. با این همه به عقیده من استفاده از کت و شلوار وابسته به فرهنگ و مد کشوری است که فرد در آن زندگی می‌کند.

ما ‌شاهد این امر در بسیاری از نقاط کشور خود بوده‌ایم به عنوان مثال در بیشتر مناطق کردستان، مردان در روز ازدواجشان لباس محلی خود را به جای کت و شلوار به تن می‌کنند و در کشورهایی همچون ایالات متحده آمریکا استفاده از کت و شلوار در مکان‌ها و موقعیت‌های رسمی به اندازه کشورهای اروپایی مهم نیست و البته این مساله که هنوز ۵۰ درصد مردان دنیا برای اسم ازدواج خود سراغ کت و شلوار می‌روند، امری بدیهی است. اما این طور احساس می‌شود که استفاده از این نوع لباس به مرور زمان کاهش می‌یابد و می‌توان دلایل بسیاری برای این سیر نزولی یافت از جمله آن که کت و شلوار یک لباس کاملا رسمی و لباسی راحتی نیست و به عنوان مثال کسی که با کامپیوتر ‌کار می‌کند نمی‌تواند تمام طول روز با کت و شلوار پشت میز خود به راحتی کار کند و از طرفی این نوع لباس مدام نیاز به اتو کشیدن و مرتب بودن دارد و تمام این مسائل نیاز به وقت دارد و وقت دقیقا آن چیزی است که در دنیای امروز ما همواره به آن نیازمندیم. در نتیجه می‌توان به این نقطه رسید که استفاده از کت و شلوار رو به‌کاهش است.

لیلی کاشانی در مورد رنگ‌های مد کت و شلوار در فصل‌های مختلف می‌گوید: به علت این که بی‌نهایت برند در دنیا هست نمی‌شود گفت رنگ سال آبی‌ است یا قهوه‌ای و هر برندی رنگ خاص خودش را دارد. بیشتر جریان رنگ در کشورهای آسیایی باب می‌شود و آن هم به این علت است که برندهای مشهور کشورهای اروپایی و آمریکایی نیاز به بازاری دارند برای فروش ته مانده محصولات خود و خوب چه جایی برای آب کردن این ته مانده بهتر از آسیاست؟!به اعتقاد کارشناسان طراحان لباس، شواهد بسیاری از اثرپذیری مردمان فرهنگ‌های دیگر از پوشاک ایرانی در دست است. برای مثال، چینی‌ها در دوره «تانگ» پوشاک ایرانی را پسندیدند و عرب‌ها نیز پس از ورود به ایران به پوشیدن شلوار روی آوردند و آن را سروال نامیدند.

به همین دلیل کت و شلوار ایرانی در فرهنگ‌های دیگر پذیرفته شد و همچنان تا روزگار کنونی خواهان پیدا کرد که هم زیباست و هم دست و پاگیر نیست چرا که از همان آغاز به صورت پوشاک مناسب کار طراحی شد.

تهمینه مفیدی