دغدغه های اجلاس Rio ۲۰ پیرامون چشم انداز جهانی امنیت غذایی

تخریب محیط زیست, از عوامل افزاینده جمعیت مبتلا به سوءتغذیه محسوب می شود

هم‌اکنون روند تخریب محیط زیست، یکی از عواملی است که نقش مهمی در کاهش «امنیت غذایی» (Food Security) و افزایش جمعیت دچار «سوء تغذیه» در میان ساکنان کره زمین بازی می‌کند.

به عبارت دیگر، ضعف سیاست‌های زیست محیطی که باعث کاهش زمین‌های قابل کشت و نیز کاهش منابع آبی قابل استفاده برای تولید محصولات کشاورزی شده است، در کنار رشد جمعیت جهان، امنیت غذایی را در بسیاری از مناطق جهان به خطر انداخته است. به علاوه، کاهش میزان زمین‌های حاصلخیز و آب کشاورزی موجود به ازای هر کشاورز و نیز کم‌توجهی بسیاری از دولت‌های جهان به ایجاد زیرساخت‌هایی مانند جاده و امکانات آموزشی و بهداشتی در مناطق روستایی، به معیشت کشاورزان لطمه زده و از عوامل مهم تشدیدکننده مهاجرت کشاورزان به مناطق شهری محسوب می‌شود؛ فرآیندی که چشم‌انداز امنیت غذایی در سطح جهان را بیش از پیش دچار چالش خواهد ساخت.

هم‌اکنون ۹۲۵ میلیون نفر در سراسر جهان از سوءتغذیه رنج می‌برند؛ جمعیتی که بخش زیادی از آنها در کشورهای بسیار فقیرنشین ساکن بوده و استمرار روند تخریب محیط زیست می‌تواند این جمعیت را به گونه‌ای نگران‌کننده افزایش دهد.

به این ترتیب اصطلاح «امنیت غذایی» که در اواسط دهه ۱۹۹۰ توسط اقتصاددانان به حوزه «توسعه پایدار» (Sustainable Development) وارد شد، هم‌اکنون پای ثابت مباحث اجلاس‌های بین‌المللی مرتبط با توسعه اقتصادی پایدار قرار دارد:

تاریخچه ۲۰ساله اجلاس‌های بین‌المللی توسعه پایدار از سال ۱۹۹۲ که «اجلاس زمین» (Earth Summit) در برزیل و در شهر ریودوژانیرو برگزار شد، ۲۰ سال می‌گذرد؛ اجلاسی که بسیاری از رهبران قدرتمند جهان همراه با سازمان‌های بزرگ دولتی و غیردولتی در آن حضور یافتند. هدف اصلی این گردهمایی رسیدن به توافقی جهت حل مشکلاتی بود که سیاره زمین با آن دست و پنجه نرم می‌کند؛ مشکلات عدیده‌ای همچون افزایش گازهای گلخانه‌ای و پدیده گرم شدن زمین، فرسایش خاک و تخریب جنگل‌ها، آلودگی آب و هوا و خاک و بالاخره مساله‌ای ملموس‌تر یعنی امنیت دسترسی به غذا و آب آشامیدنی سالم برای نسل‌های بعد.

در «بیانیه ریو» (Rio Declaration) که در جریان اجلاس فوق توسط کلیه کشورهای شرکت‌کننده امضا شد، هویت مستقلی برای «زمین» در نظر گرفته شد که بر اساس آن مردم نقش مهمی در حفظ این هویت مستقل و پایداری آن جهت انتقال به نسل‌های آینده بازی می‌کنند. در این بیانیه، برای حفظ پایداری «زمین»؛ خطوط قرمزی در نظر گرفته شده که عبور از هر کدام از این خطوط پیامدهای خطرناکی برای زمین و انسان به دنبال

خواهد دشت. تاکنون محدوده‌های تغییرات اقلیمی، کاهش یا از بین رفتن تنوع زیستی و چرخه نیتروژن در هوا نادیده گرفته شده‌اند که مشکلاتی هم در پی داشته است. برای مثال، افزایش تولید دی اکسید کربن در محیط زیست باعث اسیدی شدن آب دریاها شده است. آب دریا با جذب بیشتر کربن از هوا اسیدی‌تر شده که این تغییرات بر زندگی موجودات زنده دریاها و به دنبال آن بر زنجیره غذایی در اقیانوس‌ها تاثیرات منفی گذاشته است. کنفرانس مذکور، سرآغاز فصل جدیدی از مجموعه برنامه‌ها و کنفرانس‌های مرتبط به مشکلات تهدیدکننده زمین شد که مهم‌ترین آنها هر ده سال یک بار با حضور سران کشورها به منظور بررسی و ارزیابی تعهدات قبلی و دستیابی به راه‌حل‌های جدید صورت می‌گیرد.

● اجلاس سال جاری

امسال و پس از بیست سال از آغاز برگزاری اجلاس‌های بین‌المللی پیرامون توسعه پایدار، دوباره سران کشورهای مختلف دنیا از ۳۱ خرداد تا ۲ تیر در شهر ریودوژانیروی برزیل دور هم جمع شدند تا در اجلاسی با عنوان «ریو به اضافه بیست» (Rio+۲۰)، توافقات ۲۰ سال گذشته را مورد بررسی قرار دهند و نیز تصمیمات تازه‌ای برای تضمین رسیدن به «توسعه پایدار» بگیرند.

«توسعه پایدار»، توسعه‌ای است که نیازهای زمان حال را بدون به خطر انداختن توانایی نسل‌های آینده برای برآورده ساختن نیازهای‌شان، برآورده می‌کند. هدف‌های مربوط به توسعه پایدار مانند ایجاد مشاغل سبز، کاهش مصرف بیش از اندازه از منابع محدود زمین، توجه به زیست دریایی و «امنیت غذایی» در کنفرانس «ریو به اضافه بیست» مورد بحث و گفت‌وگوی دولت‌ها قرار داشت. گزارش‌های ارائه‌شده از سوی دولت‌ها، سازمان‌های دولتی و غیردولتی در این اجلاس، شامل مواردی همچون میزان استفاده از ذخایر آبی در کشور، میزان تولید گاز دی اکسید کربن و احتمالا مسائل اجتماعی مرتبط به حوزه محیط زیست بود.

● بحران غذا؛ حوزه تمرکز مهم اجلاس ریو

هفت موضوع مهم، محور اصلی اجلاس امسال ریودوژانیرو بود: بلایای طبیعی، اقیانوس‌ها، امنیت دسترسی به آب سالم، امنیت دسترسی به غذا، شهرها، انرژی و اشتغال.

در میان هفت موضوع فوق، بحران احتمالی مربوط به «امنیت دسترسی به غذا»، بحرانی فراگیر در سراسر جهان خواهد بود که بخشی از آن هم از فرآیند تخریب محیط زیست ناشی می‌شود؛ چون منابع صالی مربوط به تولید غذا همچون خاک، آب شیرین، اقیانوس‌ها، جنگل‌ها و تنوع زیستی، در حال تغییرات شدید یا نابودی هستند. تغییرات آب و هوایی هم مشکلات را چندین برابر کرده است.

هم‌اکنون در حدود ۹۲۵ میلیون نفر در سراسر جهان در ناامنی غذایی و گرسنگی به سر می‌برند که اگر بخواهیم امنیت غذایی را برای آنان مهیا کنیم، باید تغییرات اساسی و جدی در سیستم‌های کشاورزی در جهان ایجاد شود. قابل توجه اینکه تخمین زده می‌شود اگر هیچ اقدامی برای جلوگیری از روند تخریب زمین‌های کشاورزی قابل کشت صورت نگیرد، این خطر وجود دارد که تا سال ۲۰۵۰ میلادی، جمعیت افراد دارای سوء تغذیه که عمدتا هم‌اکنون کشورهای بسیار فقیر هستند، به حدود دو میلیارد نفر خواهد رسید. دکتر «کانایو نوانزه» رییس صندوق بین‌المللی توسعه کشاورزی (International Fund for Agricultural Development)، پیش از آغاز اجلاس ریو، تاکید بسیاری داشت که در این اجلاس باید تصمیمات اساسی در مورد امنیت غذایی در دهه‌های آینده گرفته شود؛ تصمیماتی که کشاورزان و تولیدکنندگان محلی نقش عمده‌ای در آن بازی خواهند کرد. مشکل مزارع نابارور یا نامرغوب که به علت فقدان دانش روز و عدم استفاده از فن‌آوری‌های نوین اصلاح بذر و نژاد محصولات کشاورزی است نیز، موضوعی حائز اهمیت خواهد بود. از این رو که اغلب این مزارع در کشورهای توسعه‌نیافته یا در حال توسعه‌ای قرار دارند که زندگی چندین خانواده پرجمعیت وابسته به مقدار و کیفیت محصول آن زمین است.

کشاورزان خرد از آنجا که در ارتباط مستقیم با خاک، آب و محیط زیست گیاهی و جانوری قرار دارند نقش مهمی در حوزه‌های دیگر مربوط به پایداری زمین دارند. آنها همچنین موجب کارآفرینی برای اعضای خانواده و دیگران و جلوگیری از مهاجرت آنها به کلان‌شهرها می‌شوند که این واقعیتی قابل توجه است. براساس آمارهای سازمان ملل، هم اکنون در حدود ۵۰۰ میلیون کشاورز خرُده‌پا در سراسر جهان مشغول به کارند که با در نظر گرفتن جمعیت متوسط چهار الی پنج نفره برای هر خانواده، رقمی بین دو تا دو و نیم میلیارد نفر از جمعیت جهان از راه کشاورزی ارتزاق می‌کنند.

کشاورزان محلی علاوه بر کارآفرینی برای اطرافیان، نگهبانان قابل اعتمادی برای زمین نیز هستند، چون حیات آنها به حفظ حیات زمین کشاورزی‌شان بستگی دارد. طبیعتا توسعه ساختارهای زیربنایی همچون جاده، مدرسه و بیمارستان برای این کشاورزان، به سکونت آنها در زمین‌های کشاورزی کمک کرده و امنیت غذایی جامعه را ارتقا می‌بخشد.

● بیانیه جوانان فعال حوزه «توسعه پایدار» در حاشیه اجلاس ریو

در حاشیه کنفرانس ریو ۲۰۱۲ اجلاسی ده روزه نیز با شرکت ۳۵۰ نفر از جوانان فعال در حوزه‌های مختلف مرتبط با توسعه پایدار (به ویژه حوزه‌های محیط زیست و نیز امنیت غذایی) برگزار شد که راه‌حل‌های ۲۰گانه‌ای به دولت‌ها برای مواجهه با مشکلات زمین ارائه دادند. بخشی از پیام جالب آنها به دولتمردان با این مضمون بود: شما مردود شده‌اید! حالا نوبت ماست، یا با ما کار کنید یا توسط ما کنار گذاشته خواهید شد. جهانی که ما در آن زندگی می‌کنیم دچار نابرابری، بی‌عدالتی و ناپایداری است.

این جوانان پیشنهاداتی را نیز مطرح کرده‌اند که می‌‌تواند مورد توجه دولت‌ها جهت تدوین سیاست‌های کلان قرار بگیرد. این پیشنهادات سازنده عبارتند از: قراردادن مباحث مربوط به توسعه پایدار در محتوای آموزش‌های رسمی؛ آسان‌سازی کارآفرینی جوانان با تامین سرمایه مورد نیاز، معافیت مالیاتی و کاهش بوروکراسی اداری؛ سیاست‌های تبلیغی و ترویجی برای تشویق مردم به کاهش اسراف و زیاده‌روی لجام گسیخته در مصرف محصولاتی که به محیط زیست لطمه می‌زنند؛ توسعه استفاده از منابع و انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌برداری بهینه از منابع تجدیدناپذیر تا زمان توقف استفاده از آنها؛ جستجو برای یافتن بهترین راه مصرف انرژی؛ کاهش دستکاری در محیط زیست و دفع صحیح زباله‌ها؛ پایه‌گذاری حیات انسان براساس حیات آب سالم؛ اجرای قوانین علیه آلوده‌کنندگان دریاها و اقیانوس‌ها؛ مسوولیت‌پذیری در مورد تغییرات اقلیمی و اقدام در جهت کاهش گازهای گلخانه‌ای؛ قبول ارتباط مستقیم بین تخریب محیط زیست و افزایش گازهای گلخانه‌ای از یک سو و افزایش بلایای طبیعی از سوی دیگر؛ حفاظت از تنوع زیستی گیاهی و جانوری؛ اعلام جرم علیه تخریب‌کنندگان محیط زیست به عنوان جنایت علیه طبیعت و بشریت؛ کاشت محصولات کشاورزی برای تهیه غذا و نه فقط برای سود اقتصادی؛ محدود کردن دست‌درازی شرکت‌‌های بین‌المللی در حوزه تولید و پخش غذا؛ پیشگیری از تبعیض‌های جنسیتی در حوزه زمین و محیط زیست؛ تشویق و ترویج حضور جوانان در فرآیندهای تصمیم‌سازی؛ جایگزینی صلح به جای کشمکش و جنگ با حضور جوانان صلح طلب؛ تشویق به احترام به حقوق بشر به عنوان لازمه توسعه پایدار هر کشور.

فاطمه دارابی

دانش‌آموخته کارشناسی ارشد مطالعات صلح _ دانشگاه Mennonite