بن بست پیچ در پیچ

با به‌ قدرت‌ رسیدن‌ دكتر محمد مصدق‌ و اعلام‌ تصمیم‌ قاطع‌ او در اجرای‌ قانون‌ ۹ ماده‌یی‌ ملی‌ كردن‌ صنعت‌ نفت‌، بحران‌ روابط‌ ایران‌ با انگلستان‌ وارد مرحله‌ جدیدی‌ شد. ملی‌ كردن‌ نفت‌ در ایران‌ به‌ عنوان‌ یك‌ رویداد بزرگ‌ سیاسی‌ و اقتصادی‌، بازتاب‌ داخلی‌ و خارجی‌ گسترده‌ یی‌ داشت‌ و آثار تعیین‌ كننده‌ و سرنوشت‌سازی‌ بر پویش‌ استعمارزدایی‌ در كشورهای‌ مستعمره‌ و نیمه‌ مستعمره‌ بر جای‌ گذارد.

از این‌ رو برای‌ مهار آن‌، طرح‌های‌ جایگزین‌ متعددی‌ از سوی‌ انگلستان‌، امریكا و مجامع‌ بین‌المللی‌ ارایه‌ شد كه‌ غالبا در پی‌ مخالفت‌ دكتر مصدق‌، مورد قبول‌ واقع‌ نشد. در طول‌ مبارزات‌ ملی‌ شدن‌ صنعت‌ نفت‌ و طی‌ تماس‌هایی‌ كه‌ میان‌ حكومت‌ مصدق‌ با دو كشور امریكا و انگلستان‌ و مجامع‌ بین‌المللی‌ صورت‌ گرفت‌، پنج‌ پیشنهاد برای‌ حل‌ اختلاف‌ نفت‌ به‌ این‌ شرح‌ مطرح‌ شد:

● پیشنهاد جكسون‌

بازیل‌ جكسون‌ معاون‌ شركت‌ نفت‌ انگلیس‌ و ایران‌ در ۲۱ خرداد ۱۳۳۰ به‌ همراه‌ دو نفر دیگر وارد تهران‌ شد و دو روز بعد به‌ اتفاق‌ سدان‌ و فوؤاد روحانی‌ در نخستین‌ جلسه‌ گفت‌وگو با نمایندگان‌ دولت‌ ایران‌ شركت‌ كرد. در پایان‌ مذاكراتی‌ كه‌ در سه‌ جلسه‌ متوالی‌ انجام‌ گرفت‌، اعلام‌ شد كه‌ انگلستان‌ اصل‌ ملی‌ شدن‌ را فقط‌ به‌ صورت‌ مشروط‌ می‌پذیرد. پیشنهاد شده‌ بود كه‌ شركت‌ نفت‌ انگلیس‌ و ایران‌ ده‌ میلیون‌ لیره‌ بابت‌ مطالبات‌ گذشته‌ به‌ صورت‌ مساعده‌ در اختیار ایران‌ گذارد و از همان‌ ماه‌ تا رسیدن‌ به‌ نتیجه‌ نهایی‌ ماهی‌ سه‌ میلیون‌ لیره‌ به‌ دولت‌ ایران‌ پرداخت‌ كند و تاسیسات‌ شركت‌ از سوی‌ ایران‌ به‌ یك‌ شركت‌ ایرانی‌ داده‌ شود. در واقع‌ پیشنهاد جكسون‌ در هیچ‌ قسمت‌ با شرایط‌ قانون‌ ملی‌ كردن‌ صنعت‌ نفت‌ منطبق‌ نبود و برای‌ استقلال‌ در اداره‌ صنعت‌ نفت‌ خود و انجام‌ معاملات‌ و استفاده‌ از درآمد فروش‌ را كه‌ بر طبق‌ قانون‌ از اختیارات‌ كامل‌ ایران‌ است‌، تنها بر اساس‌ رژیم‌ پنجاه‌ پنجاه‌ می‌پذیرفت‌.

بر اساس‌ این‌ پیشنهاد، شركت‌ نفت‌ انگلیس‌ و ایران‌ نه‌ تنها كنترل‌ عملی‌ تولید را در ایران‌ حفظ‌ می‌كرد، بلكه‌ همانند گذشته‌ انحصار پالایش‌ و فروش‌ و بازار نفت‌ را در اختیار خود نگاه‌ می‌داشت‌. تنها مطلب‌ ظاهرا مفید در پیشنهاد جكسون‌، آمادگی‌ شركت‌ به‌ پرداخت‌ مطالبات‌ ایران‌ بود، آن‌ هم‌ به‌ این‌ شرط‌ كه‌ هیچ‌گونه‌ مداخله‌یی‌ از طرف‌ ایران‌ در عملیات‌ شركت‌ انجام‌ نگیرد. دكتر مصدق‌ این‌ پیشنهاد را مغایر با قانون‌ ملی‌ كردن‌ نفت‌ می‌دانست‌. وی‌ روز ۳۰ خرداد در مجلس‌ شورای‌ ملی‌ حاضر شد و جریان‌ مذاكرات‌ با هیات‌ جكسون‌ و علت‌ رد پیشنهادهای‌ او را گزارش‌ داد و با تقاضای‌ رای‌ اعتماد، تصمیم‌گیری‌ نهایی‌ را به‌ عهده‌ مجلس‌ گذارد.

مجلس‌ نیز گزارش‌ مصدق‌ را تایید كرد و به‌ او رای‌ اعتماد داد. در نتیجه‌ جكسون‌ ایران‌ را با ناراحتی‌ ترك‌ كرد و در بازگشت‌ به‌ لندن‌ اعلام‌ كرد: «تا دولت‌ مصدق‌ بر سر كار است‌، كوچكترین‌ امیدی‌ به‌ تجدید مذاكرات‌ نباید داشت‌.»

● پیشنهاد استوكس‌

چون‌ ادامه‌ بحران‌ بین‌ ایران‌ و انگلستان‌ بر سر مساله‌ نفت‌ به‌ نفع‌ هیچ‌كدام‌ از كشورهای‌ امریكا و انگلستان‌ نبود، وزارت‌ امور خارجه‌ امریكا اورل‌ هریمن‌ را برای‌ مذاكره‌ و میانجیگری‌ و یافتن‌ راه‌حلی‌ مناسب‌ مامور كرد. هریمن‌ با سفرهای‌ مكرر به‌ تهران‌ و لندن‌، سرانجام‌ انگلیسی‌ها را به‌ پذیرفتن‌ اصل‌ ملی‌ شدن‌ متقاعد ساخت‌ و به‌ این‌ ترتیب‌ مجلس‌ عوام‌ با عزیمت‌ هیاتی‌ به‌ تهران‌ برای‌ بحث‌ با ایرانیان‌ موافقت‌ كرد. چهار روز بعد هیات‌ نمایندگی‌ دولت‌ انگلستان‌ به‌ سرپرستی‌ مهردار سلطنتی‌ و وزیر مشاور دولت‌، ریچارد استوكس‌ وارد تهران‌ شد. مذاكرات‌ بین‌ دولت‌ ایران‌ و انگلیسی‌ها بر سه‌ اصل‌ پیشنهادی‌ ایران‌ متكی‌ می‌بود: ۱. موضوع‌ خرید نفت‌ برای‌ احتیاجات‌ انگلستان‌ ۲. موضوع‌ رسیدگی‌ به‌ دعاوی‌ حقه‌ دولت‌ ایران‌ و شركت‌ سابق‌ نفت ‌۳. موضوع‌ ادامه‌ خدمت‌ متخصصان‌ فنی‌ انگلستان‌.

با این‌ حال‌، استوكس‌ برای‌ حل‌ و فصل‌ اختلافات‌، همان‌ پیشنهادهای‌ جكسون‌ را به‌ شكلی‌ نوتر و با آرایش‌ تازه‌تری‌ مطرح‌ كرد. استوكس‌ ادعا می‌كرد كه‌ با طرح‌ از پیش‌ تهیه‌ شده‌یی‌ به‌ ایران‌ نیامده‌، بلكه‌ پیشنهادهای‌ او با توجه‌ به‌ مذاكرات‌ زیادی‌ كه‌ با شخصیت‌های‌ ایرانی‌ داشته‌، شكل‌ گرفته‌ است‌. همزمان‌ با طرح‌ استوكس‌، میدلتون‌ كاردار انگلستان‌ در تهران‌ طی‌ یادداشتی‌ به‌ دولت‌ ایران‌ اعلام‌ كرد كه‌ دولت‌ پادشاهی‌ انگلستان‌، هم‌ از طرف‌ خود و هم‌ از طرف‌ شركت‌ نفت‌ اصل‌ ملی‌ شدن‌ صنعت‌ نفت‌ را قبول‌ می‌كند. ولی‌ هم‌ میدلتون‌ و هم‌ استوكس‌ بر منصوب‌ كردن‌ مدیرعامل‌ انگلیسی‌ شركت‌ اصرار داشتند. دولت‌ ایران‌ با توجه‌ به‌ اینكه‌ هیچ‌ یك‌ از پیشنهادات‌ استوكس‌ با اصول‌ سه‌ گانه‌ موضوع‌ حل‌ و فصل‌ اختلافات‌ مطابقت‌ نداشت‌، حاضر به‌ پذیرش‌ پیشنهادها نشد و علل‌ رد آن‌ را به‌ صورت‌ كتبی‌ و شفاهی‌ به‌ اطلاع‌ هیات‌ نمایندگان‌ انگلستان‌ رسانید.

● پیشنهاد بانك‌ جهانی‌

در زمانی‌ كه‌ دكتر مصدق‌ و هیات‌ نمایندگی‌ ایران‌ برای‌ شركت‌ در جلسات‌ شورای‌ امنیت‌در امریكا بسر می‌برد، حدود ۳۰ پیشنهاد برای‌ حل‌ بحران‌ نفت‌ دریافت‌ كرد كه‌ مهمترین‌ آنها طرح‌ بانك‌ جهانی‌ است‌. رابرت‌ گارنر معاون‌ بانك‌ جهانی‌ در ملاقاتی‌ كه‌ با مصدق‌ داشت‌، پیشنهادی‌ در جهت‌ حل‌ بحران‌ نفتی‌ بین‌ ایران‌ و انگلستان‌ مطرح‌ كرد كه‌ مفاد آن‌ از این‌ قرار است‌: ۱. بانك‌ جهانی‌ فقط‌ به‌ عنوان‌ واسطه‌ بی‌طرف‌ و موقت‌ وارد عمل‌ می‌شود ۲. مداخله‌ بانك‌ جهانی‌ بر این‌ اساس‌ باشد كه‌ طی‌ مدت‌ دو سال‌ یا بیشتر نفت‌ ایران‌ را به‌ نحوی‌ به‌ جریان‌ اندازد تا طرفین‌ اختلافات‌ خود را حل‌ و فصل‌ كنند ۳. در صورت‌ لزوم‌ از مدیران‌ و تكنسین‌های‌ غیرایرانی‌ استفاده‌ شود ۴. نفت‌ خام‌ را بشكه‌یی‌ یك‌ دلار و ۷۵ سنت‌ به‌ فروش‌ برساند كه‌ از این‌ مقدار ۸۰ سنت‌ به‌ عنوان‌ هزینه‌ نگه‌ داشته‌ شود و ۵۸ سنت‌ به‌ انگلستان‌ و ۳۷ سنت‌ به‌ ایران‌ تعلق‌ گیرد.

گارنر پس‌ از مذاكرات‌ با دولتین‌ ایران‌ و انگلستان‌، نامه‌یی‌ مشتمل‌ بر نتایج‌ مذاكرات‌ و پیشنهادها برای‌ مصدق‌ فرستاد و چون‌ این‌ پیشنهادها از نظر مصدق‌ با موضوع‌ مذاكرات‌ مخصوصا صحبت‌هایی‌ كه‌ گارنر در مذاكراتش‌ با مصدق‌ در واشنگتن‌ انجام‌ داده‌ بود تطبیق‌ نمی‌كرد، مذاكرات‌ بین‌ ایران‌ و بانك‌ جهانی‌ قطع‌ و موضوع‌ كمك‌ بانك‌ جهانی‌ نیز منتفی‌ شد، چرا كه‌ بخش‌ عمده‌ مباحث‌ حول‌ دو نكته‌ دور می‌زد: قیمت‌ فروش‌ نفت‌ تولید شده‌ و اشتغال‌ مجدد تكنسین‌های‌ انگلیسی‌.

با این‌ توضیحات‌ قبول‌ پیشنهاد بانك‌ جهانی‌ از طرف‌ دولت‌ ایران‌ امكان‌ نداشت‌. در واقع‌ پیشنهادهای‌ بانك‌ ناظر به‌ تعیین‌ شرایط‌ نقش‌ میانجی‌ بود و نه‌ برقراری‌ ترتیباتی‌ كه‌ اجرای‌ قانون‌ ملی‌ كردن‌ صنعت‌ نفت‌ را تامین‌ كند.