از سکولاریسم اصلاح طلبانه تا اسلام گرایی رادیکال

مروری بر اندیشه های سید قطب

سیدقطب نویسنده نظریه‌پرداز و عضو اخوان‌المسلمین مصر یکی از معماران اصلی این جنبش بود.

قضاوت‌های موجود در مورد او به قدری متناقض است که به سختی می‌توان تصویری واضح از او به دست آورد. برخی او را نظریه‌پرداز افراطی‌گری و خشونت می‌دانند و عده‌ای او را ایدئولوگ مبارزه با سلطه و ستم غرب می‌پندارند.

قطب سال ۱۹۰۶ در روستای موشه در استان اسیوط مصر به دنیا آمد. پدرش حاج قطب ابراهیم از افراد معتمد و فعالان اجتماعی بود. دوران ابتدایی را در همان روستا گذراند. از کودکی به آموختن قرآن پرداخت و در ۱۰ سالگی حافظ کل قرآن کریم شد.از آنجا که پدرش عضو حزب وطنی‌اللواء بود هر هفته جلسه‌های بحث و بررسی مسائل مهم مصر و جهان اسلام در منزلش برگزار می‌شد که او نیز در آنها به طور فعال شرکت داشت.در انقلاب ۱۹۱۹ مصر در حالی که حدودا ۱۴ ساله بود همراه پدرش برای مردم سخنرانی و آنها را به جهاد و مقاومت ترغیب می‌کرد.

سال ۱۹۲۰ برای ادامه تحصیل به قاهره رفت. در ۱۶ سالگی وارد دانشگاه عبدالعزیز شد. پس از آن به دانشگاه دارالعلوم راه یافت. در دوران دانشجویی، از دانشجویان مستعد و با پشتکار بود و توجه استادانش را به خود جلب کرد.

پس از دوران دانشجویی به استخدام وزارت تعلیم و تربیت درآمد. به عنوان نویسنده و منتقد اغلب اوقاتش را صرف ادبیات می‌کرد. رمانی به نام اشواک (خارها) نوشت و حتی با نقدهایش نجیب محفوظ ـ رمان‌نویس مصری ـ‌ را از گمنامی درآورد.

سال ۱۹۳۹ کارمند وزارت معارف مصر شد. همزمان با دوران دانشجویی وارد دنیای مطبوعات شد. وجه تمایز آثار او، لبه تیز تهاجمات به هیات حاکمه مصر و سران غربزده بود. نشریه العالم‌العربی را راه انداخت. دولت مصر که از فعالیت مطبوعاتی وی ناخرسند بود به بهانه تحقیقات، وی را به آمریکا فرستاد تا شاید تحت تاثیر محیط آنجا اندکی تغییر کند.

برای تحصیل درباره سیستم‌های آموزشی بین سال‌های ۱۹۴۸ تا ۱۹۵۰ با بورسیه تحصیلی به ایالات‌متحده رفت و مدرک کارشناسی ارشد خود را از کالج آموزشی ایالت کلرادو (نام فعلی‌اش دانشگاه کلورادوی شمالی است) دریافت کرد. «عدالت اجتماعی در اسلام» را که اولین اثر نظری مهمش در حوزه نقد اجتماعی ـ مذهبی است خارج از کشور در سال ۱۹۴۹ منتشر کرد.

مسائل زیادی در آمریکا بود که انتقاد شدید قطب را برمی‌انگیخت؛ نژادپرستی، مادی‌گرایی، سیستم اقتصادی، ابتذال، هیجانات ورزشی، اختلاط آسیب‌زای جنسیت‌ها و حمایت نکردن آمریکا از مبارزات مردم فلسطین مواردی بودند که قطب آنها را برنمی‌تابید و نقد‌های آتشین خود را به مواجهه آنها می‌فرستاد.

قطب در مقاله‌ای که پس از بازگشت از آمریکا در مصر منتشر کرد، از رفتارهای جنسی در آمریکا بشدت انتقاد کرد. او در این مقاله نتیجه گرفت که جلوه‌های اصلی زندگی آمریکایی، بدوی و منزجرکننده‌ است.

سال ۱۹۵۳ از خدمات دولتی استعفا داد تا به اخوان‌المسلمین بپیوندد و بعدها تأثیرگذارترین مبلّغ این گروه شد. مکتب فکری او اکنون به عنوان قطبی‌گری شناخته می‌شود.

هم اخوان‌المسلمین و هم قطب از ارتباط نزدیک‌شان با جنبش افسران آزاد در زمان کودتای ۱۹۵۲ و پس از آن راضی بودند. بسیاری از اعضای اخوان‌المسلمین انتظار داشتند که ناصر، دولتی اسلامی یا دست‌کم یک دموکراسی اسلامی تشکیل دهد، اما خیلی زود رابطه میان اخوان‌المسلمین و افسران آزاد که موفقیت‌هایی در انقلاب کسب کرده بودند، تیره شد.

افسران آزاد نه انتخابات برگزار می‌کردند و نه حاضر بودند مصرف الکل را ممنوع کنند. خیلی زود معلوم شد که اصول اسلامی اخوان‌المسلمین و ایدئولوژی سکولار ناصری با هم سازگار نیست.

پس از تلاش برای ترور جمال عبدالناصر در سال ۱۹۵۴ دولت مصر به تأدیب اخوان‌المسلمین پرداخت و قطب و بسیاری دیگر از اعضای اخوان‌المسلمین به خاطر مخالفت‌های شفاهی با سیاست‌های دولت حبس شدند.

قطب در زندان دو اثر بسیار مهمش را نوشت؛ تفسیری بر قرآن (فی ظلال القرآن الکریم) و مانیفست اسلام سیاسی‌اش با عنوان «نشانه‌های راه». این آثار اندیشه‌های بنیادین قطب را تشکیل می‌دهند. او در این کتاب‌ها بر مبنای تفسیرهایی از قرآن، تاریخ اسلام و مسائل اجتماعی و سیاسی مصر، دیدگاه‌هایی افراطی و ساختارشکنانه مطرح کرده‌ است.

قطب با وساطت عبدالسلام عارف، نخست‌وزیر وقت عراق از زندان آزاد شد، اما هشت ماه بعد در آگوست ۱۹۶۵ دوباره بازداشت شد. او متهم به تلاش برای سرنگونی دولت بود.

در دادگاهی محاکمه شد که عده‌ای آن را نمایشی می‌نامند. اغلب اتهامات او مستقیم برگرفته از کتاب «معالم فی‌الطریق» بود. در دادگاه سرسختانه از عقایدش دفاع کرد. دادگاه قطب و شش عضو دیگر اخوان‌المسلمین را به اشد مجازات یعنی اعدام محکوم کرد و در نهایت ۲۹ آگوست ۱۹۶۶ سیدقطب به دار آویخته شد.

در این‌باره که چرا قطب از یک اصلاح‌طلب سکولار در دهه ۱۹۳۰ به یک اسلام‌گرای تندرو (که در معالم فی‌الطریق مشهود است) در دهه ۱۹۵۰ تبدیل شد نظریه‌های گوناگونی وجود دارد.

به طور طبیعی تجربیات قطب به عنوان یک مصری ـ دوران کودکی، کارهای حرفه‌ای و مبارزاتش در اخوان‌المسلمین ـ اثر آشکاری بر دیدگاه‌های نظری و مذهبی‌اش باقی گذاشته بود. حتی در نوشته‌های سکولار اولیه‌اش، نشانه‌هایی برای زمینه‌های بعدی افکارش وجود دارد. برای مثال در زندگی‌نامه‌اش «طفل من‌القریه» هرچند کمتر اشاره‌ای به اسلام یا نظریه‌های سیاسی شده و معمولا در زمره یک اثر ادبی سکولار طبقه‌بندی می‌شود، اما مملو از اشاره‌هایی به عرفان، قرآن و وجود بی‌عدالتی است.

آثار بعدی قطب در چنین زمینه‌هایی با استفاده از تفسیرهای قرآنی، عدالت اجتماعی و اسلام سیاسی بسط پیدا می‌کند.