جایگاه حضرت فاطمه و مریم علیهماالسلام در آیات و روایات

خداوند متعال دارای تقدس اصیل و ذاتی است و برخی از اشخاص و اشیاء به میزان انتساب خاص به خداوند متعال و تجلی خداوند در آنها و تجلی خدایی آنها از قداست نسبی برخوردارند

●مقدّمه

خداوند متعال دارای تقدس اصیل و ذاتی است و برخی از اشخاص و اشیاء به میزان انتساب خاص به خداوند متعال و تجلی خداوند در آنها و تجلی خدایی آنها از قداست نسبی برخوردارند. از میان مردان، پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و از میان زنان، فاطمه زهرا علیهاالسلام دارای بالاترین تقدس بعد از خداوند متعال می‏باشند. رفتار و گفتار رمزآلود پیامبر گرامی اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نسبت به فاطمه زهرا علیهاالسلام و آیات قرآنی كه به كنایه از آن حضرت یاد كرده و یا در شأن ایشان نازل شده و كلمات معصومین علیهم‏السلام به روشنی تقدس بانوی اسلام را بیان می‏كند. مقایسه میان حضرت زهرا علیهاالسلام و حضرت مریم(سلام الله علیها) نیز روشن می‏نماید كه اگر حضرت مریم(سلام الله علیها) به خاطر صفاتی كه در قرآن آمده مقدس بود، فاطمه زهرا علیهاالسلام به طریق اولی مقدس‏تر است. قرآن نزدیك به بیست ویژگی برای حضرت مریم بیان كرده و روایات اسلامی آنها را به نزدیك چهل ویژگی رسانده است. در قرآن، روایات و تاریخ اسلامی همین چهل ویژگی در رتبه بالاتر و شدت بیشتر برای فاطمه علیهاالسلام ثبت شده است.

در مقاله حاضر، چهل ویژگی در حضرت مریم(سلام الله علیها) طبق آیات و روایات اسلامی برشمرده شده و با بیان آیات و روایات و اقوال تاریخی نشان داده شده كه آن ویژگیها در حضرت فاطمه علیهاالسلام نیز وجود داشته‏است.

بدون تردید هر گام در شناخت فاطمه زهرا علیهاالسلام گام ما را در تبعیت و الگوپذیری از آن بانوی مقدس استوارتر می‏سازد و خدمتی به اسلام و فاطمه زهرا علیهاالسلام می‏باشد كه مزد آن تسهیل و تسریع در عبور از پل صراط است. متأسفانه صاحبان حقدها و كینه‏ها در صدر اسلام با انگیزه خنثی‏سازی مبارزات فاطمه زهرا علیهاالسلام در دفاع از رسالت پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و امامت حضرت علی علیه‏السلام به قداست‏پوشی فاطمه زهرا علیهاالسلام دست زدند. آنان نه تنها قداست فاطمه علیهاالسلام را منتشر نكردند، بلكه كتمان هم كردند. آن كینه‏ها در بستر جهل و تعصب در عالم اسلام جاری شد و تقدس‏پوشی استمرار پیدا كرد و تا آنجا پیش رفت كه عقاید بدعت‏آمیزی مانند شرك بودن زیارت قبور و احترام مؤمن بعد از مرگ وارد اسلام شد و بسیاری از آثار مقدس اسلامی در سرزمین اسلام از میان رفت.

مخاطب اصلی مقاله حاضر، نخست آن دسته از مسلمانان است كه هنوز تقدس فاطمه زهرا علیهاالسلام را درك نكرده‏اند و ثانیا كسانی كه پس از درك قداست آن بانو، مطامع سیاسی، جناحی یا هوس روشنفكرنمایی آنان باعث شده كه قداست آن بانو را فراموش كنند یا قداست حضرت زهرا علیهاالسلام را به پشت پرده تعدد قرائات دین برانند. ثالثا مقاله به كسانی نظر دارد كه تشنه آگاهی از جایگاه زن در آیین اسلام می‏باشند.

●جواز مقایسه میان مریم(سلام الله علیها) و فاطمه علیهاالسلام

یكی از بهترین روشهای شناخت بزرگان، مقایسه و مقارنه میان شخصیت، نظریات، رفتار و گفتار آنان و دوستان و دشمنان ایشان می‏باشد. امّا این سؤال مطرح است كه آیا مقایسه میان حضرت مریم(سلام الله علیها) و حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام جایز و بایسته است؟

پاسخ این سؤال مثبت است، چون در طول تاریخ به مناسبتهای مختلف معصومین علیهم‏السلام و اولیاء میان آن دو بانوی برگزیده مقایسه به عمل آورده‏اند. پیامبر گرامی اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله اولین شخصی است كه بارها با مقایسه فاطمه علیهاالسلام با مریم(سلام الله علیها) عظمت و برتری فاطمه علیهاالسلام بر مریم(سلام الله علیها) را به مسلمانان، بلكه بشریت تفهیم می‏نمود(۱). بعد از آن جناب خود حضرت زهرا است كه از پدر گرامیشان سؤال می‏كنند: «ای پدر آیا من بهترم یا مریم؟! رسول خدا جواب می‏دهد: تو در میان قوم و امت اسلامی بهترین هستی و مریم در میان قوم خود»؛ «یا أبه أنا خیر أم مریم؟ فقال رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله : أنت فی قومك و مریم فی قومه»(۲).

در كلمات امام صادق علیه‏السلام و امام باقر علیه‏السلام بیشترین مقایسه میان مریم(سلام الله علیها) و فاطمه زهرا علیهاالسلام به چشم می‏خورد(۳). از بزرگان صدر اسلام جناب ام سلمه كه در مسجد پیامبر پس از اهانت ابوبكر به دفاع از زهرا علیهاالسلام می‏پردازد و می‏فرماید: «فاطمه بهترین و برگزیده زنان و مادر جوانان اهل بهشت و عدیله و نظیر مریم است»(۴). باز حسان بن ثابت كه در شعر مقایسه كرده و گفته است:

و ان مریم أحصنت فرجها

و جائت بعیسی كبدر الدجی

فقد أحصنت فاطمهٔ بعدها

و جاءت بسبطی نبی الهدی(۵)

دانشمندان متأخّر نیز در نثر و نظم زیاد مقایسه به عمل آورده‏اند كه به دو نمونه اشاره می‏شود. مرحوم آیهٔ اللّه‏ محمّد حسین اصفهانی معروف به كمپانی در مدح حضرت صدیقه علیهاالسلام اشعار فراوانی دارد؛ از جمله:

هی البتول الطهر و العذراء

كمریم الطّهر و لا سواء

او بتول، طاهر و عذراء است؛ مانند مریم طاهره، ولی این دو یكسان نیستند(۶).

شاعری دیگر چنین سروده است:

إن قیل حواء قلت: فاطم فخرها

أو قیل مریم قلت: فاطمهٔ افضل

اگر گفته شود حوا، گویم فاطمه افتخار وی است و اگر گفته شود مریم، گویم فاطمه برتر از اوست.

أفهل لحواء والد كمحمّدٍ؟

أم هل لمریم مثل فاطمهٔ اَشْبُلُ

آیا حوا را پدری مانند محمّد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏باشد؟ و آیا برای مریم مانند فاطمه، شیربچگانی است.

كلّ لها حین الولادهٔ حالهٔ

منها عقول ذوی البصائر تذهل

برای هر یك از آنان به هنگام تولّد حالتی است كه از آن حالت عقول صاحبان خرد می‏روند(۷).

جناب دكتر بی‏آزار شیرازی در مقاله‏ای میان آن دو زن به طور موجز، سیزده مورد مقایسه به عمل آورده است(۸).

●شایستگی بیشتر فاطمه علیهاالسلام برای تقدس

بیشتر اوصافی كه قرآن و روایات برای حضرت مریم(سلام الله علیها) برشمرده‏اند به طریق اولی در فاطمه زهرا علیهاالسلام وجود داشت كه در ضمن مقایسه آن دو بانو خواهد آمد. در رفتار و گفتار شگفت و رمزآلود پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در باره فاطمه زهرا علیهاالسلام پیام مهمی برای مسلمانان و جامعه بشری نهفته است. آن پیام عبارت است از اعلام بالاترین تقدس برای فاطمه علیهاالسلام و معیار قرار دادن آن حضرت در سنجش ایمان قلبی و دینداری مسلمانان. قرآن با تعبیر شگفت «نسائنا» (زنان ما) از فاطمه زهرا علیهاالسلام در آیه مباهله بیان می‏كند كه فاطمه علیهاالسلام تجلی اوصاف نیك زنان بهشتی بوده، تقدس همه آنها در او جمع است.

با این همه بسی جای تأسف است كه عده‏ای از مسلمانان در صدر اسلام با آگاهی از تقدس آن بانو در مقابل ثمنی بخس، نه تنها قداست فاطمه زهرا علیهاالسلام را به بشریت اعلام و تثبیت نكردند، بلكه آن را كتمان نمودند. آنان برای حفظ حكومت غاصبانه مهم‏ترین مانع یعنی فاطمه علیهاالسلام را ترور شخصیت و شخص نمودند و از طرف دیگر برای عقده‏گشایی‏ها و بالا بردن عایشه نگذاشتند قدر آن بانوی مقدس شناخته و معهود گردد.

متأسفانه آنان با آن كتمان و ترور نه تنها به اسلام جفا كردند، بلكه بر بشریت ظلم روا داشتند؛ زیرا اگر امروز فاطمه علیهاالسلام همانند مریم(سلام الله علیها) در میان تمام مسلمانان به عنوان فاطمه مقدس مشهور و معهود بود، بالاترین نماد و دلیل مبنی بر احترام اسلام به زن در اختیار مسلمانان بود. آنان مهم‏ترین معیار سنجش دینداری و تقرب به پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله را از مسلمانان گرفتند.

بسی مایه تعجب است كه امروز هیچ مسیحی نیست كه مریم را به عنوان مقدس نشناسد و نام نبرد، امّا با كمال تأسف نگارنده با یك افسر مصری در كنار خانه كعبه در سال ۱۳۷۶ ملاقات و گفت و گو نمود و معلوم گردید او اصلاً فاطمه زهرا علیهاالسلام را نمی‏شناسد و نمی‏داند پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله چنین دختری داشته است؟!

در میان پیروان مسیح نیز اختلاف و شكافی عمیق پدید آمده است. پروتستانها اختلافات فراوانی با كاتولیكها دارند و حتی میان آنها نزاعهای خونین در گرفت كه هنوز ادامه دارد.

لوتر به عنوان رهبر پروتستانها كه با تقدس‏زدایی از كلیسا و كشیشها مبارزه خود را علیه كاتولیكها شروع نمود، هرگز در صدد برنیامد كه تقدس حضرت مریم یا حضرت مسیح را نفی كند، بلكه در بالاترین حد به تقدس حضرت مریم اعتراف دارد و تأكید می‏كند. با تمام اختلافاتی كه در میان مسیحیها وجود دارد روی تقدس مریم اتفاق نظر دارند، لذا چه كاتولیك و چه پروتستان در گرفتاریها ندا می‏دهد: ای مریم مقدس. این در حالی است كه فاطمه زهرا علیهاالسلام برای مقدس‏بودن شایسته‏تر و سزاوارتر است، امّا متأسفانه برخی بعد از رحلت رسول اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله از سر غرض یا جهل بعد از غصب خلافت و خانه‏نشین كردن علی علیه‏السلام به تقدس‏زدایی از فاطمه علیهاالسلام اقدام كردند.

تأسف‏آورتر اینكه امروزه برخی از روشنفكران مسلمان حتی شیعی، با تقلید از لوتر، به گمان خود به دنبال نهضت اصلاح دینی و پروتستانتیسم اسلامی هستند، امّا هرگز حد لوتر را نگه نداشته، اعتقادی به تقدس فاطمه زهرا علیهاالسلام از خود نشان نمی‏دهند.

●مقایسه فاطمه مقدس علیهاالسلام با مریم مقدس(سلام الله علیها)

۱ ـ شرافت خانوادگی

مریم از خاندان ماثان از فرزندان حضرت داوود علیه‏السلام بود و عمران پدر مریم، بزرگ این خاندان پیش از عهد هیرودوس(۹) و از خانواده نبوت و دیانت بود(۱۰).

در شرافت خانوادگی حضرت مریم همین بس كه حضرت عیسی علیه‏السلام از پیامبران بزرگ و ولیده آن خانواده است. خداوند سوره مریم را به نام این خانواده نام نهاده و چندین بار از این خانواده سخن گفته است. در آیه «اِنَّ اللّه‏َ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحا وَ آلَ اِبْرَاهِیمَ وَ آلَ عِمْرَانَ عَلَی العَالَمِینَ»(۱۱) این خانواده را یكی از چهار خانواده برگزیده معرفی كرده است.

در بیان شرافت خانوادگی حضرت فاطمه نیز سخن بسیار و امری روشن برای مسلمانان است. طبق روایت امام رضا علیه‏السلام (۱۲) و روایات(۱۳) دیگر، آل ابراهیم در آیه یاد شده ـ خانواده پیامبر اكرم ـ از چهار خانواده برگزیده است.

افزون بر اینكه بدون هیچ تردیدی خداوند در آیه تطهیر(۱۴) از اهل بیت رسول به صراحت یاد كرده است و در سوره ابراهیم با تعبیر شجره مباركه(۱۵) و بیوت در آیه «فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللّه‏ُ أَنْ تُرفَعَ وَ یُذْكَرَ فِیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیهَا بِالغُدُوِّ وَ الآصَالِ»(۱۶) به خانواده حضرت فاطمه اشاره كرده است. خداوند سوره دهر یا هل أتی را در باره اهل بیت پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نازل فرموده است(۱۷). از همه مهم‏تر اینكه خداوند اجر رسالت پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله را عشق به خاندان محمّد (قربی) قرار داده و فرموده است: «قُل لاَ أَسْأَ لُكُمْ عَلَیهِ اَجْرا إلاَّ المَوَدَّهَٔ فِی القُرْبی»(۱۸).

صاحب الغدیر نُه روایت از طریق اهل سنت با اسناد آن آورده است كه در آیه یاد شده مراد از قربی، اهل بیت رسول اكرم است(۱۹). در روایات حتّی به طرق اهل سنّت آمده است كه آل محمّد همان صادقون(۲۰) در آیه شریفه «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّـقُوا اللّه‏َ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ»(۲۱) و سابقون(۲۲) در آیه شریفه «وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ. أُولـئِكَ المُقَرَّبُونَ»(۲۳) و صراط مستقیم(۲۴) در آیه «اِهْدِنَا الصِّرَاطَ المُسْتَقِیمَ»(۲۵) می‏باشند. بدون تردید شرف هر خانواده به شرافت پدر، مادر و فرزندان است كه در ادامه به بحث در این باره می‏پردازیم.

۲ ـ پدر

عمران پدر حضرت مریم بود كه قبل از تولّد حضرت مریم درگذشت(۲۶). نام او در قرآن آمده است: «اِذ قَالَتِ امْرَأَتُ عِمْرَانَ»(۲۷). طبق گزارش ابن اسحاق، نسب او با چهارده واسطه به حضرت داوود علیه‏السلام می‏رسد و او را صاحب صلاه بنی‏اسرائیل خوانده‏اند(۲۸). او از بندگان مؤمن و پاك خداوند بود. مورخان او را از روحانیون و كاهنان بزرگ زمان خود معرفی كرده‏اند(۲۹)، امّا با توجّه به وحی الهی به عمران، بر طبق دلالت روایت امام صادق علیه‏السلام و تصریح امام باقر علیه‏السلام ، از پیامبران قوم خود بوده است(۳۰).

امّا پدر فاطمه زهرا علیهاالسلام محمّد بن عبد اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، برترین پیامبران الهی(۳۱) و خاتم آنان بود.

۳ ـ مادر

مادر حضرت مریم حنه همسر عمران از زنان عبادتگر زمان خود بود(۳۲). خداوند متعال در قرآن از او به بزرگی یاد كرده است: «اِذ قَالَتِ امْرَأَتُ عِمْرَانَ...»(۳۳) حدود سی سال(۳۴) صاحب فرزند نمی‏شد، تا اینكه با قلبی شكسته از خداوند درخواست نمود و آن‏گاه با لطف الهی(۳۵) باردار شد. او به شكرانه این نعمت با نیّت خالص نذر نمود كه فرزند عزیز خود را معتكف و خدمتگزار بیت المقدس قرار دهد: «اِنّی نَذَرتُ لَكَ مَا فِی بَطْنی مُحَرَّرا» او نذر خود را ادا كرد. شرف ایشان وقتی معلوم می‏شود كه خداوند اعلام داشت كه نذر او را به نیكی قبول كرده است: «فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ»(۳۶).

محمّد جواد سلمانپور

---