مبارك و آفریقا

«مبارك» است, رئیس جمهور ۶ سال آینده مصر سرانجام, انتخابات ریاست جمهوری این كشور برگزار شد و «حسنی مبارك» برای پنجمین دوره متوالی توانست این جایگاه را از آن خود كند كشورها و سازمانهای مختلف در برابر این انتخاب, واكنش های متفاوتی نشان دادند كه ریشه این واكنش ها را باید در روابط دوجانبه مصر با آنها جست وجو كرد

مصر، كشوری باستانی و آفریقایی است. فقط ۳ كشور دارای مرزهای زمینی با مصر هستند كه از این میان، ۲ كشور آفریقایی (لیبی و سودان) و دیگری، آسیایی - اروپایی (رژیم صهیونیستی) است. لذا متوجه می شویم كه چرا در سیاست خارجی مصر، «آفریقا» جایگاه ویژه ای دارد:

سودان

سودان، همسایه جنوبی مصر است. علاوه بر آنكه هر دو كشور، قومیتی «عرب» دارند، از جمله كشورهای وسیع آفریقا نیز به شمار می آیند. بنابراین روابط دوجانبه میان آنها تا حدودی ضروری به نظر می رسد و در نگاه اول، مشكلی جدی در آن دیده نمی شود. اما اگر دقیق شویم، به اختلاف دو كشور پی خواهیم برد: «مثلث حلائب».

منطقه حلائب، سرزمین مورد مناقشه مصر و سودان است. درست است كه این ناحیه، وسعت چندانی ندارد و تنها حدود ۲۰هزار كیلومتر مربع است، اما از سالها قبل بر سر مالكیت آن اختلاف وجود دارد. منطقه مورد بحث در جنوب مصر و شمال سودان قرار گرفته و بزرگترین شهر آن «حلائب» نام دارد. به دلیل شكل سه ضعلی در نقشه های جغرافیایی، این ناحیه به «مثلث حلائب» مشهور شده است.

ریشه درگیری ها به زمانی بازمی گردد كه استعمار انگلستان بر منطقه حكومت می كرد. در سال ،۱۹۰۲ انگلیسی ها برای آسودگی و تأمین منافع خود و در جهت پایان بخشیدن به منازعه مصر و سودان، یك مرز اجرایی میان دو كشور در نظر گرفتند. از آنجا كه این ناحیه در نزدیكی سودان قرار گرفت و دسترسی این كشور به آن آسان تر بود، مالكیتش به سودان واگذار شد. اما مصری ها موضوع را نپذیرفتند و از آن زمان، هرازگاهی برای تصاحب منطقه، اقداماتی انجام دادند كه موفقیتی در پی نداشت.مثلث حلائب تحت كنترل سودان باقی ماند تا آنكه در سال ۱۹۹۲ اتفاق تازه ای رخ داد. سودان حق اكتشاف نفت در حلائب را به یك شركت نفتی كانادایی واگذار كرد و این امر اعتراض شدید مصر را در پی داشت.به دنبال آن، مصر فشارهای دیپلماتیك خود را افزایش داد تا سرانجام در سال ،۲۰۰۰ سودان از حق حاكمیت خود به منطقه حلائب گذشت كرد و كنترل آن به مصر واگذار شد.اوضاع آرام آرام به حالت عادی بازمی گشت و به نظر می رسید منطقه از وضعیت سردرگمی خارج خواهد شد كه یكباره همه چیز تغییر كرد. سودان ادعای مالكیت خود بر حلائب را تكرار كرد و خواستار ارجاع منطقه از سوی مصر شد. «عمرالبشیر» رئیس جمهوری سودان طی مصاحبه ای در سال ۲۰۰۴ اعلام كرد: حلائب قانوناً به سودان تعلق دارد و كشورش هرگز از این منطقه چشم پوشی نكرده است. رئیس جمهور سودان مسأله را پیچیده تر و اضافه كرد: ما هیچ چیز را اعطا نكردیم. نشانه آن هم این است كه ادعای خود را در شورای امنیت دوباره مطرح خواهیم كرد.

به راستی، چرا منطقه ای كوچك به نام حلائب مناقشه برانگیز شده است؟ سودان كه خود وسیع ترین كشور آفریقاست، به چه علت می خواهد این تكه كوچك هم جزیی از خاكش باشد؟ واقعیت آن است كه حلائب، منطقه ای استراتژیك است. علاوه بر قرار گرفتن در مرز كشورهای سودان و مصر، مجاورت بادریای سرخ دستیابی به آبهای آزاد را برای مثلث حلائب امكانپذیر كرده است. از همه مهمتر، كشف برترین عامل تحریك كننده در این سرزمین است: «نفت».

در ادامه اشاره خواهیم كرد چرا سودان از انتخاب مجدد مبارك، چندان راضی نیست.

لیبی

بی شك، كشوری كه انتخاب مجدد مبارك را پیش بینی نمی كرد، لیبی است. چند هفته پیش از انتخابات، مبارك در دیداری با «معمرقذافی» (رهبر لیبی) روابط دوجانبه و آینده احتمالی را بررسی كرد. لیبی كه از همسایگان مصر به شمار می آید، قدیمی ترین متحد استراتژیك این كشور است. سالها پیش كه ارتباط با رژیم صهیونیستی برای مصر هزینه هایی به همراه داشت، رابطه با همسایه جنوبی یعنی سودان هم چندان مفید به نظر نمی رسید؛ زیرا سودان درگیر جنگهای داخلی بود و توجه چندانی به همسایگان شمالی خود نداشت. با این تفاسیر، تنها همسایه باقی مانده «لیبی» بود كه روابط با آن تا حدودی تأمین كننده منافع مصر نیز به شمار می رفت.

لیبی و مصر، اشتراكات فراوانی با یكدیگر دارند. هر دو دارای رهبرانی هستند كه سالهای متمادی است در رأس كشورهای خود اثبات شده اند. قذافی كه از سال ۱۹۶۹ تاكنون رهبر لیبی است، با یك كودتا به حكومت رسید. مبارك هم پس از ترور انورسادات، از سال ۱۹۸۱ تا به امروز، به عنوان رئیس جمهوری قانونی مصر فعالیت می كند. ویژگی مشترك هر دو، سابقه نظامی آنهاست. مبارك از افسران بلندپایه نیروی هوایی مصر بوده و قذافی نیز ژنرال است.مصر و لیبی كه از «اعراب آفریقا» به شمار می آیند، اهمیت خاصی برای قومیت خود (عرب) قائل هستند. برای اثبات این ادعا، كافیست بدانیم مصر، اصلی ترین كشور بنیانگذار اتحادیه عرب است. به همین خاطر، از ابتدای تأسیس این اتحادیه (۱۹۴۵) تا به امروز، «قاهره» (پایتخت مصر) به عنوان مقر اصلی اتحادیه عرب برگزیده شده است. همچنین لیبی، اولین عضو غیربنیانگذار اتحادیه عرب بود كه ۸سال پس از تأسیس، به آن پیوست.

از معدود تفاوتهای دو كشور، بحث «مخالفان دولت» است. انتخابات ۷ سپتامبر مصر در شرایطی برگزار شد كه مبارك با ۹ نامزد دیگر به رقابت پرداخت. هرچند كه بسیاری از تحلیلگران این رقابت را نمایشی خواندند، اما مخالفان توانستند پس از سالها تلاش، طلسم انتخاب «تك نفره» را بشكنند و به مبارزه با مبارك برخیزند.اما در سوی دیگر، مخالفان قذافی انسجام كافی ندارند. او در طول سالهای گذشته موانع متعددی برای فعالیت گروههای مخالف خود به وجود آورد و حتی در چندین نوبت با حمله نظامی به مواضع آنها در كشورهای همسایه (مانند چاد)، زمینه از هم پاشیدگی گروههای اپوزیسیون دولت لیبی را فراهم آورد. به عنوان مثال، در تیرماه گذشته حدود ۳۰۰نفر از افراد مخالف قذافی، پس از سالها، در لندن گرد هم آمدند تا شاید بتوانند با كنار گذاشتن اختلافات، راهكاری برای پایان بخشیدن به حكومت رهبر كنونی لیبی بیابند. اما در این نشست، چند گروه اسلام گرا مانند اخوان المسلمین لیبی دعوت نشدند تا گره كور مخالفان این كشور همچنان لاینحل باقی بماند و ژنرال قذافی بیش از پیش احساس قدرت كند.

اتحادیه آفریقا

موضع اتحادیه آفریقا در برابر انتخاب مجدد مبارك، مثبت است و باید گفت اتحادیه از این اتفاق استقبال می كند. درست است كه مبارك بیش از دو دهه حاكم مصر است، اما این موضوع دست كم در حال حاضر برای اتحادیه آفریقا مسأله مهمی نیست؛ زیرا سرزمین های آفریقا به داشتن فرمانروایان چند ده ساله عادت كرده است. مهمترین موضوع مورد توجه اتحادیه آفریقا، «حفظ آرامش» كشورهای عضو* است.از زمان تشكیل اتحادیه در سال ،۲۰۰۲ آفریقا مصمم شد تا سهم گسترده تری در حل مشكلات درونی خود ایفا كند. اساسی ترین معضلات قاره سیاه را می توان جنگهای داخلی، دخالت نظامیان در امور سیاسی، فقر و ایدز دانست. كشورهای عضو اتحادیه آفریقا پس از بررسی های فراوان به این نتیجه رسیدند كه اولین قدم های خود را در راه پایان دادن به جنگهای داخلی بردارند؛ یعنی در سایه استقرار یك «دولت مركزی»، آرام آرام به سوی حل سایر مشكلات یك كشور خواهند رفت.پس وجود «مبارك» در مصر تا زمانی كه آرامش و ثبات در این كشور حكمفرماست، نه تنها مخالفتی را از سوی اتحادیه آفریقا به همراه ندارد، بلكه با تشویق هایی نیز روبرو خواهد شد.دست آخر، نباید فراموش كرد مصر و مبارك ، یكی از اصلی ترین بنیانگذاران اتحادیه آفریقا هستند. آنها با تلاشهای بسیار خود سرانجام توانستند سازمان آفریقا را به اتحادیه تبدیل كنند. با این حساب، جایگاه ممتاز مصر و رئیس جمهور آن در این اتحادیه بر كسی پوشیده نیست.

شرایط جدید و مبارك

شرایط در دوره جدید ریاست جمهوری مبارك نسبت به دوره های قبل بسیار متفاوت است. یكی از تغییرات، لغو تحریم های بین المللی لیبی است. پس از آنكه لیبی مسؤولیت انفجار «لاكربی» را قبول كرد، كه در آن تعداد زیادی از مسافران هواپیمایی «پان آمریكن» ایالات متحده جان خود را از دست دادند ونیز پذیرفت بیش از ۲‎/۵میلیارد دلار خسارت به بازماندگان حادثه پرداخت نماید، تحریم های بین المللی شورای امنیت علیه این كشور برداشته شد.در ادامه، قذافی اعلام كرد: كشورش «داوطلبانه» دستیابی به سلاح های هسته ای را كنار خواهد گذاشت تا اطمینان جامعه جهانی را جلب كند.به دنبال اقدامات آشتی جویانه رهبر لیبی، روابط كشورهای غربی بویژه آمریكا با این كشور رو به بهبودی نهاد. كار به آنجا رسید كه قذافی «جورج بوش» و «كاندولیزا رایس» را برای دیدار از لیبی دعوت كرده است. پس دیگر نه تنها مصر برای ارتباط با لیبی، از سوی آمریكا تحت فشار نیست، بلكه به راحتی نیز می تواند روابط دوجانبه با این همسایه آفریقایی خود را بهبود بخشد.

اسرائیل هم شرایط متفاوتی پیدا كرده است. هنگامی كه نخست وزیر رژیم صهیونیستی اعلام كرد قصد تخلیه نوار غزه را دارد، اعتراض شدید یهودیان افراطی را به همراه داشت؛ اما شارون با تأكید بر عقب نشینی، نقشه جدیدی در سر داشت. با آغاز عقب نشینی نیروهای اسرائیلی از غزه، دور تازه دیپلماسی رژیم صهیونیستی برای خارج شدن از انزوای منطقه ای آغاز شده است. منابع خبری از افتتاح دفتر اقتصادی این رژیم در امارات خبر داده اند.همچنین اسرائیل اعلام كرد: هیأتی پارلمانی از این كشور در آینده نزدیك از تونس بازدید می كند. در عین حال، رژیم صهیونیستی آمادگی خود را جهت برقراری روابط دوجانبه با اندونزی (پرجمعیت ترین كشور مسلمان) نیز اعلام كرده، دیدار وزیران امور خارجه پاكستان و اسرائیل را نیز باید به این جمع اضافه كرد.در همین حال، اسرائیل برای رئیس جمهوری مصر سنگ تمام گذاشت و «پیش از انتخابات» تل آویو، مبارك را به اسرائیل دعوت كرد. این دعوت، نشان از توجه ویژه رژیم غاصب به همسایه آفریقایی خود دارد، زیرا مصر، اولین كشور عربی است كه با اسرائیل رابطه برقرار كرد. اگر رژیم صهیونیستی در برقراری ارتباط با جهان عرب موفقیت نسبی كسب كند، آنگاه مصر هم از زیر فشار اعراب خارج خواهد شد.

پیشتر گفته شد سودان از انتخاب مجدد مبارك چندان استقبال نمی كند. بی شك، در دوره جدید ریاست جمهوری مبارك، منازعه بر سر حلائب وارد مرحله تازه ای خواهد شد؛ از آنجا كه دولت سودان پس از ۲۱ سال جنگ داخلی، با شورشیان جنوب به توافق رسیده و آرامش نسبی را در كشور برقرار كرده است، فرصت بیشتری برای پرداختن به مسأله حلائب دارد. سودان ترجیح می داد فرد دیگری رئیس جمهور شود، زیرا مبارك پیش از این، یك پیروزی بزرگ درمناقشه حلائب به دست آورده و توانسته است در ۵ سال اخیر، منطقه را در اختیار خود داشته باشد. پس قدرت چانه زنی او در آینده افزایش خواهد یافت. یادآور می شویم در حال حاضر، مثلث حلائب در نقشه های جغرافیایی جزو خاك سودان محسوب می شود، اما كنترل آن را مصر بر عهده دارد.

باید به انتظار نشست آیا قدم رئیس جمهور دوره جدید مصر برای آینده این كشور مبارك است؟

تهیه و تنظیم: هادی جرقوئیان

* تمام كشورهای آفریقایی به استثنای «مراكش» عضو اتحادیه آفریقا هستند.