زن اسطوره ای

در این مقاله برآنیم تا به بررسی گناه زنان در اسطوره بپردازیم هر چند که خود به شخصه, از زن, نگاهی زاینده و قدرتمند, بیشتر در ذهن دارم تا گناهکاری که داستان هبوطی را در تاریخ قلم زده

در این مقاله برآنیم تا به بررسی گناه زنان در اسطوره بپردازیم. هر چند که خود به شخصه، از زن، نگاهی زاینده و قدرتمند، بیشتر در ذهن دارم تا گناهکاری که داستان هبوطی را در تاریخ قلم زده! زن در نگاه هر تاریخ نویس قدرتمندی چه به استناد مکتوبات تاریخی، چه به وام‌داری از واقعیت، به یک نقطه می‌رسد. «واقعا زن کیست؟ گناهکاری مکتوب در تاریخ و یا مهرانگیزی روح و جسم پرور؟!»

اگر زن را به مثابه موجودی زیبا مهربان و زاینده قلمداد کنیم، بی‌شک نمی‌توان از «آناهیتا» و «مهر» و «فرنگیس» و «مادر سیاوش» و یا فرشته‌های بعد از مرگ مصری ناعادلانه گذشت و اما اگر گناه را همپای زن و همراه در خلقتش ببینیم، افسوس که می‌بایست گفت: «اسطوره نیم واقعیتی است از واقعیت».

افسانه‌ی مشهور «پاندورا» در اساطیر یونان باستان و ماجرای هبوط انسان در کتاب مقدس، از بزرگترین نمونه‌های نگاه گناهکار به زن در فرهنگ یونانی و ادیان یهود و مسیحیت است. پاندورا نخستین زن در افسانه‌های یونان باستان است. زئوس او را از گل و برای مجازات پرومتئوس که با انسان‌ها دوستی می‌کرد، ساخت. پرومتئوس او را از زئوس نپذیرفت، اما برادرش اپیمتئوس او را به همسری برگزید. جعبه‌ای بود که به پاندورا گفته شده بود مملو از بلایا و زشتی‌ها و پلیدی‌ها است و او نباید در جعبه را بگشاید (مشابه این داستان را در تورات و قرآن نیز می‌بینیم.). پاندورا در جعبه را باز می‌کند و مصیبت‌ها بر روی زمین پراکنده می‌شود. تنها «امید» در جعبه باقی ماند تا تسلای خاطر بشر باشد.

جان هینلز درباره قدرت آناهیتا این الهه مادینه می‌نویسد: «او منبع همه باروری‌ها است؛ نطفه همه نران را پاک می‌گرداند، رحم همه مادگان را تطهیر می‌کند و شیر را در پستان مادران پاک می‌سازد. در حالی که در جایگاه آسمانی خود قرار دارد، سرچشمه دریای کیهانی است. او نیرومند و درخشان، بلندبالا و زیبا، پاک و آزاده توصیف شده است. در خور آزادگی خویش تاج زرین هشت پره صد ستاره‌ای بر سر دارد، جامه‌ای زرین بر تن و گردنبندی زرین بر گردن زیبای خود دارد.» و در ادامه می‌افزاید: «در ایران ناهید از احترامی عمیق برخوردار بوده، سرچشمه زندگی به شمار آمده و سپاسگزاری عمیق و صمیمانه‌ای را به خود اختصاص داده و هنوز نیز چنین است.» (شناخت اساطیر ایران، جان هینلز، ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی، نشر چشمه، ص ۳۸) اهمیت ایزد بانوان نیرومندی چون «آناهیتا» در اساطیر ایران و «هرا» و «آفرودیت» در اساطیر یونان، در حدی وسیع نتیجه درآمیختن اساطیر این قوم با اساطیر اقوام بومی است که در آنها الهه‌ای سخت نیرومند در مرکز آیین‌های دینی قرار داشته است.» (ادیان آسیایی، مهرداد بهار، نشر چشمه، ص ۲۵) بهار معتقد است که پرستش ماد-خدایان بیشتر با ساختار حیات کشاورزی منطبق خواهد بود. این جا است که باید نقبی هم زد به گفتاری از میرچا الیاده آنجا که می‌گوید: «این نظر با طیب خاطر پذیرفته شده که زن کاشف برزیگری بوده است... از سوی دیگر زن چون با دیگر مراکز باروری کیهان -زمین و ماه- همدست بوده، خود از شان و منزلت توانایی تاثیر بر باروری و قدرت پخش و نشر آن برخوردار می‌شده است. بدین گونه نقش مقدم و اولای زن در آغاز دوران کشاورزی، خاصه به هنگامی که این فن هنوز مزیت زنان و در تیول آنان بود، نقشی که هنوز زن در بعضی تمدن‌ها بر عهده دارد، توجیه می‌شود. (پژوهشی در اساطیر ایران، مهرداد بهار، انتشارات آگاه، ص۲۵۱)

در شاهنامه ما بارها و بارها شاهد ستایش و نکوهش زنان هستیم که البته فردوسی هر یک را به خوبی شناخته و شناسانده است:

اگر سودابه پس از آن که بی‌مهری سیاوش را می‌بیند، شاه را به خلوت خود می‌خواند و با صحنه سازی هایی که تنها از یک مکارگی زنانه سرچشمه دارد و سعی در بیرون کردن مهر پسر از قلب پدر می‌کند، و در نهایت نیز با ریختن خون پاک سیاوش به سرانجام می‌رسد، فرنگیس هم در همان داستان نشان از دختری پاک و مهربان دارد. اگر سودابه کینه توز و بد سرشت است و در تمامی داستان‌های تاریخی بعد از اسلام عامل اصلی «شهادت» ناجوانمردانه سیاوش خوانده شده است، فرنگیس از نمونه زنان زیبا، بادرایت و وفادار به شوهر و خانواده است. تا آنجا که از او به عنوان یکی از زنان نمونه شاهنامه نام برده شده است. فردوسی در وصف «گلشهر»، همسر خردمند پیران ویسه می‌سراید:

کجا بود کدبانوی پهلوان

ستوده‌زنی بود روشن‌روان

در اساطیر یونانی نیز در جای جای آن گذری از زنان نیک و بد دیده می شود. «آفرودیت»، ایزدبانوی عشق و زیبایی، که به تنهایی گروه خدابانوان کیمیاگر را تشکیل می‌دهد، در میان الهگان زیباترین و وسوسه انگیزترین بوده است. آفرودیت روابطش را خودش انتخاب می‌کرد و هرگز قربانی کسی نشد. بدین ترتیب همچون خدابانوان باکره قادر به حفظ خودمختاری و همانند خدابانوان آسیب‌پذیر در تداوم روابطش توانا بود. با هوشیاری متمرکز و پذیرای خود امکان رابطه ای دوجانبه را فراهم می‌کرد، رابطه‌ای که هم او و هم طرف مقابل را تحت تأثیر قرار می‌داد.

الهه‌های باکره: آرتمیس (ایزدبانوی ماه و شکار)، آتنا (ایزدبانوی عقل و مهارت) و هستیا (ایزدبانوی آتشکده) که مظهر ویژگی‌های زنانه و خودبسندگی در زنانند، بر خلاف دیگر خدایان و خدابانوان کوه المپ، در مقابل عشق و عاشقی مصونیت داشتند. دلبستگی‌های عاطفی آنها را از پیگیری آنچه برایشان مهم بود باز نمی‌داشت. در مقام ‌الگوی کهن، آنها بیانگر نیاز زنان به خود مختاری هستند و نیز مظهر توانایی در تمرکز کردن بر آنچه که برایشان پرمعناست. این سه الگوی کهن، نمونه‌های زنانه‌ای هستند که فعالانه اهداف خویش را دنبال می‌کنند. (نمادهای اسطوره‌ای و روانشناسی زنان، شینودا بولن)

آتنا، دختر زئوس است و مادری ندارد. او به صورت زنی کامل و سراپا پوشیده در زره و اسلحه از پیشانی زئوس خارج شده است. با اینکه او در نبرد شجاع و خشن بوده، اما زنی جنگجو به شمار نمی‌آمده است؛ زیرا نبردهای او همه برای دفاع از حریم خانه و شهر در مقابل دشمنان بوده است. آتنا الهه شهر، صنایع دستی و کشاورزی است. او برای تربیت و رام کردن اسب، افسار را اختراع کرد و از دیگر نو آوریهای او می‌توان به ساختن ترومپت، فلوت، دیگ، شن‌کش، گاوآهن، کشتی و ارابه اشاره کرد. او تجسم دانایی، منطق و پاکی بوده و فرزند محبوب زئوس به شمار می‌آمده است. و این به طور حتم جوابی است به آنان که گناه اولیه انسان را دلیل بر حماقت و کم عقلی زن (حوا) می‌دانند.

در ایران باستان در کنار زنان نیک، دیوان مادینه‌ای را هم می‌بینیم که البته در ابتدای ابتدا دیو نبوده‌اند. «جهی» (jahi) ماده دیوی است، نماد زن بدکاره و پلیدی‌های زنانه و دختر اهریمن. (دیوها در آغاز دیو نبودند، ص۲۱) و دیگری «چشمگ» (cismag) دیو زنی است که عامل زمین لرزه است.

به نظر می‌رسد از میان اساطیر و افسانه‌ها، از هر منظری که بررسی کنیم، در انتها به همان می‌رسیم. اگر به دنبال زن گناهکار بگردیم، حتما چه دیو زنان و چه بد کاران ماده! می‌بینیم و اگر در پی زنان نیک هم باشیم، تاریخ پر است از سندیت‌های متفاوت. چرا که اگر چنین عادلانه قضاوت نکنیم، از مردان دیوسرشت کم نخواهد بود در میان نیک مردان!