درباره پرویز ناتل خانلری

اول شهریور ماه چهاردهمین سالروز درگذشت پرویز ناتل خانلری, شاعر, ادیب, محقق, مترجم, و زبان شناس ایرانی بود

اول شهریور ماه چهاردهمین سالروز درگذشت پرویز ناتل خانلری، شاعر، ادیب، محقق، مترجم، و زبان شناس ایرانی بود. میراث بر جا مانده از او در حوزه ی تحقیقات در ادب فارسی را میتوان در سه بخش عمده طبقه بندی كرد. ۱ــ‌ تحقیق در عروض زبان فارسی ۲ــ تحقیق در تاریخ زبان فارسی ۳ــ نقد و نظر در باب شعر فارسی. آثار وی مجموعه وسیعی از كتاب و مقاله از جمله "تحقیق انتقادی در عروض فارسی"، "تاریخ زبان فارسی" و ترجمه های "تریستان و ایزوت"و "دختر سروان" را در برمیگیرد، گرچه ما غالبا خانلری را با شعر عقاب و مجله سخن به یاد میآوریم. خانلری در اسفند ۱۲۹۲ در تهران به دنیا آمد. پس از اتمام تحصیلات عالیه و كسب درجه ی دكترای ادبیات فارسی در گیلان و بعد در دانشگاه تهران به تدریس مشغول شد. در سال ۱۳۲۷ با حفظ سمت استادی در دانشگاه تهران، به دانشگاه سوربن پاریس رفت و همزمان سرگرم مطالعات زبانشناسی شد و در بازگشت، طی دو دهه ۴۰ و ۵۰ پست های مختلف دولتی را به عهده گرفت و از این طریق زمینه فعالیتهای وسیعی در زمینه ی فرهنگی را فراهم كرد. فتح الله مجتبایی درباره دورانی كه وی سرپرستی "بنیاد فرهنگ ایران" را برعهده داشت مینویسد، "در دورانی كه خانلری اداره و سرپرستی بنیاد فرهنگ ایران را برعهده داشت، عمر خود را صرف طبع و نشر كتب و آثار معارف اسلامی ایران میكرد، و تعداد عنوانهایی كه به همت او در آن بنیاد انتشار یافت ــ در كلیه زمینه ها و موضوعات علمی و ادبی و تاریخی و عرفانی و دینی، خصوصا تفاسیر و ترجمه های قدیمی قرآن مجید ــ به فهرستی مطول و مفصل نیاز دارد."

در سال ۱۳۴۲، خانلری در مقام وزیر فرهنگ با سر و سامان دادن به وضع كتابهای درسی خدمت بزرگی به آموزش و پرورش ایران كرد. عبدالرحیم جعفری بنیانگذار انتشارات امیركبیر در این باره مینویسد: "دانش آموزان آن زمان خوب میدانند كه در آن سالها كتابهای درسی چه وضع آشفته ای داشت. كتابهای درسی یكدست نبود و در هر شهری كتابی میخواندند. لااقل چندین كتاب در هر رشته درسی وارد بازار میشد و با وجود این كتاب درسی كمیاب بود. در سال ۱۳۴۲ كه دكتر خانلری به وزارت فرهنگ منصوب شد، او كه خود وضع بلبشوی كتابهای درسی را دیده بود، طرحی را به هیئت دولت ارائه كرد، كه با تغییراتی به تصویب رسید، اما در عمل با كارشكنی كسانی كه از چاپ كتابهای درسی سودهای كلان میبردند روبرو شد و شكست خورد. در مهر و آبان ۱۳۴۲ در تهران و شهرستانها هنگامه ای به پا شد، مردم و دانش آموزان برای خرید كتاب به خیابانها ریختند، سر و صدا بالا گرفت و كار به مجلس و حكومت نظامی كشید. در اسفند ۱۳۴۲ سرانجام دكتر خانلری موافقت كرد شركتی با سرپرستی من (عبدالرحیم جعفری) تشكیل شود كه چاپخانه داران هم در آن سهیم باشند. به این ترتیب برای نخستین بار در شهریور ۱۳۴۳ كتابهای درسی با بهایی تا ۷۰ درصد كمتر از سالهای گذشته در تهران و سراسر ایران در اختیار دانش آموزان قرار گرفت و این مرهون همت و اقدام بزرگ او بود."

شاید بزرگترین میراثی كه از خانلری برای فرهنگ ایران به جا مانده انتشار مجله ماهنامه "سخن‌" است. بزرگ علوی در این باره مینویسد: "این مجله نیازی بود كه جوانان فریفته ی ترقی و تعالی احساس میكردند. شمار روزافزون دانشجویان و دانشمندان میخواستند برای رفع دشواریهای تازه ای كه همراه پیشرفت علوم و فنون با آن مواجه بودند، چاره ای بیابند. تحول در شعر و ادب و فرهنگ نیز یك امر لازم بود و در این زمینه مجله "سخن" راهگشایی كرد.

برای نخستین بار در یك مجله فارسی، شعر نو و قصه و داستان كنار هم در دسترس دانشجویان و فارغ التحصیلان قرار میگرفت كه تا آن زمان سابقه نداشت. صاحبان قلم اوج نثر پارسی را "گلستان" و "تاریخ بیهقی" میدانستند و كسانی را كه از این خط پا بیرون میگذاشتند، به مسخره میگرفتند. تمام تلاش و كوشش او در عرض ۳۰ سال انتشار مجله مبتنی بر این اصل بود كه فرهنگ عقب مانده ما را در دوران اختناق و استبداد، به مرحله پیشرفت اروپا برساند. و البته متوجه بود كه این جهت گیری نه تنها یك مسئله فرهنگی، و در عین حال یك موضوع سیاسی را هم دربرمیگیرد. در همان شماره های نخستین "سخن" به یك نكته اشاره میكند؛ به علل سیاسی و اجتماعی كه مردم ایران از پیشرفت بازمانده اند و به این نتیجه میرسد كه آگاهی از رموز سیاسی و عقاید اجتماعی یكی از احتیاجات جامعه ایران است و باید‌ آنها را از جنبه ی علمی مورد دقت قرار داد. با وجود دگرگونیها و فراز و نشیب های فراوانی كه طی عمر مجله در اوضاع و احوال اجتماعی مملكت پیش آمد، هرگز نشد در نوشته ای به گرایشهای چپ و راست و پوچ گرایی در ادبیات، بیمارگونه بتازد. ادیبی خویشتن دار بود و به همه آفرینشهای هنری و ادبی با چشم یك ناظر بی طرف و بی تعصب نگاه میكرد."

---