از شهر سنتی تا شهر الکترونیکی

شهر الکترونیکی بر اساس اصول و مبانی پایه فناوری اطلاعات و ارتباطات شکل گرفته است و به عنوان یکی از کاربردهای این فناوری در حال توسعه است

از حدود پنج قرن قبل، در نیمه سده دهم هجری، که شاه طهماسب اول صفوی (۹۸۴ - ۹۳۰ هجری قمری) حصاری به دور تهران کشید و حدود و ثغورش را نیز به دقت معلوم کرد، و عملاً تهران به عنوان یک شهر مطرح شد، اولویت های شهروندی متناسب با توسعه علمی و امکانات زمان متفاوت بوده است.

در آن زمان هم تعیین مرز یک موضوع مهم بود، و هم دیوار کشیدن به دور شهر یک نیاز ضروری تلقی می شد. امروز در جهان، بحث جامعه اطلاعاتی و دهکده جهانی مطرح است، یعنی مرزها در حال حذف شدن و دیوارها در حال برداشت هستند. همواره تغییر وجود داشته و هر چه تمدن بشری سمت و سوی علمی بیشتری پیدا می کند سرعت تغییرات در جامعه بشری نیز بیشتر می شود.

در صد سال گذشته تهران تغییرات اساسی را به خود دیده و همواره رو به تغییر است. تا دو دهه قبل تقریباً تمام تغییرات فیزیکی بوده اند، اما از ده سال قبل که توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات حضور خود را با توسعه تلفن و رایانه و بعدها اینترنت به نمایش گذاشت بخشی از تغییرات شکل نرم افزاری پیدا کرده است. امروز یکی از دغدغه های اصلی شهرداری تهران مکانیزه کردن ارتباط خود با شهروندان است و به دنبال شهر الکترونیکی است.

با وجودی که تهران، به عنوان پایتخت ایران که در آن سیاست های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی کشور رقم می خورد، از یکصد سال پیش دارای شهرداری بوده است، اما هرگز دارای یک سیستم توسعه منطبق با فرآیند علمی و استفاده مناسب از فناوری های زمان خود نبوده است.

اما امروزه به لطف فناوری های مدرن روز، شرایط توسعه شهر تهران و ارائه خدمات در آن، به سرعت در حال تغییر است و سرعت توسعه شهرداری تهران در هیچ مقطع زمانی به اندازه امروز پرشتاب و گسترده و امیدوارکننده نبوده است. مردم امیدوارند فناوری اطلاعات و شهر الکترونیکی به عنوان یک کاربرد مناسب بر بسیاری از مشکلات تهران غلبه خواهد کرد.

شرایط زندگی امروز در تهران با توجه به تغییر روش ها و اولویت های زندگی، کار و تفریح هرگز قابل مقایسه با گذشته نیست و نه تنها مرز و دیوار فیزیکی ندارد، بلکه مدیریت شهر تلاش می کند به صورت باز از فناوری های روز و تجربیات دنیا استفاده کند و محیطی مناسب برای مردم ایجاد کند. توجه داشته باشیم که شهر فقط محلی برای زندگی، کار و تفریح و محیطی اجتماعی برای رفع نیازهای فیزیکی نیست.

یک شهر یک هویت است، شخصیت دارد، زندگی می کند، به دنیا می آید بزرگ می شود و بر محیط اطراف خود تاثیر می گذارد و از آن تاثیر می پذیرد. ساکنانش عاشقش می شوند و نسل پشت نسل در آن زندگی می کنند و به ریشه داشتن در آن می بالند یا از آن متنفر می شوند و ترکش می کنند. لذا باید به آن حساس بود و با دقت بهترین شرایط را برای آن فراهم کرد. همواره اشیا و فناوری های علمی زندگی ما را تغییر داده است.

مثلاً ورود اتومبیل در شکل گیری شخصیت و هویت بسیاری از افراد جامعه نقش داشته است. امروز بدون یخچال تقریباً امکان زندگی خوب وجود ندارد. پس می بینیم اشیا و اختراعات و نوآوری ها به طور کلی در هویت و شخصیت افراد یک جامعه اثر زیادی دارد.

اگر پنج قرن طول کشید تا تهران آرام آرام مجموعه ای از تغییرات را در خود دید، مطمئناً شرایط امروز وضعیتی را به وجود آورده است که سرعت تغییرات فوق العاده بیشتر خواهد شد و کار فیزیکی انجام شده در پنج قرن گذشته را می توان در چند ماه انجام داد، با این وجود بر پیچیدگی امور افزوده شده است، به طوری که حتی آینده نگران به زحمت می توانند وضعیت صد سال آینده تهران را پیش بینی کنند، هر روز پدیده جدیدی در جهان ظاهر می شود که بر شهرها و اداره آنها اثر دارد. به عنوان مثال، کاربردهای فناوری اطلاعات و ارتباطات زندگی شهروندی را در تهران دچار دگرگونی وسیع کرده و هنجارهای جدیدی را جایگزین زندگی سنتی خواهد کرد.

حتی مردم جهان در تلاش هستند با استفاده از فناوری های جدید مرزها را حذف کنند. وب ۲ در راه است و شرایط جدیدی را به زندگی انسان تحمیل می کند که معنی شهروندی و وضعیت شهرها در تمام جهان و از جمله تهران در یکی دو دهه آینده به طور کلی متفاوت خواهد شد.

انسان در طول حیات خود بر روی کره زمین چند دوره مختلف را تجربه کرده است. زمانی که نخستین جوامع بشری شکل گرفت، مهمترین کار انسان ها شکار بود. دوره شکار اولین دوره ای بود که انسان ها تجربه کردند. فناوری در این دوران در خدمت تولید ابزارهای شکار بود. به مرور با افزایش اکتشافات بشری، انسان توانایی کشاورزی را کسب کرد.

جوامع شهری در کنار رودخانه های بزرگ شکل گرفتند. نخستین شهرها و تمدن های بشری در عصر کشاورزی و در کنار رودخانه های بزرگ پدید آمدند. در این دوران زمین و نیروی انسانی به عنوان عامل قدرت محسوب می شد. با توسعه مسیرهای ارتباطی، گسترش سفرهای دریایی و ارتباط بین ملل مختلف، انسان ها با دوره ای جدید از حیات بشری روبه رو شدند. این دوران جدید، عصر تجارت بود. استفاده از مسیرهای آبی و خاکی برای عرضه محصولات و تولیدات و تهیه مایحتاج از مشخصات عمده عصر تجارت است.

در دوران تجارت شهرهای بزرگی در مسیر راه های ارتباطی و در کنار رودخانه ها و دریاها به وجود آمدند. با فرا رسیدن عصر صنعت و همزمان با شکل گیری انقلاب های صنعتی در غرب، اختراعات بشری یکی پس از دیگری شکل گرفتند. نظریه های آدام اسمیت در اقتصاد و تیلور در مدیریت به شکل گیری مراکز صنعتی جدید با رویکرد تولید انبوه کمک کرد.

در حاشیه شهرها، مراکز صنعتی بزرگی پدید آمد. بسیاری از نیروهای کار از مزارع به سوی کارخانجات سرازیر شدند. ظهور عصر صنعتی تاثیر عمده ای بر توسعه شهرها و افزایش جمعیت شهرنشین بر جای نهاد.

دوران صنعتی نیز پس از چند صد سال سیطره بر زندگی بشر جای خود را به عصر اطلاعاتی داد. عصری که در آخرین دهه های قرن بیستم شکل گرفت و مظاهر نوین آن زندگی بشر را رنگ و رویی جدید بخشیده است. به زودی عصر مجازی سه بعدی که ادامه توسعه عصر فناوری اطلاعات است فرا می رسد، و بشر با موج جدیدی از تحول و تغییر مواجه خواهد شد، باید منتظر فرا رسیدن آن پدیده پیچیده نیز باشیم.

● به زودی شهر الکترونیک تهران را تجربه خواهیم کرد

توسعه شهرهای الکترونیکی در جهان با سرعت به پیش می رود و فرصت های بسیاری را برای محیط های زندگی، کار و تفریح مردم به وجود آورده است. شهرهای الکترونیکی در یک جامعه اطلاعاتی بستری را فراهم می کند تا مردم وارد هزاره سوم شده و تجربیات جدیدی را در زندگی آغاز کنند. اگرچه تجربه زیادی در این زمینه وجود ندارد و آینده این نوع زندگی هنوز کاملاً مشخص نیست، اما باید پذیرفت که نسل جوان آن را باور داشته و با ابزار جدید فناوری اطلاعات و ارتباطات مسیر جدیدی را طی خواهد کرد. ضریب نفوذ اینترنت در تهران بیشتر از سایر شهرهای ایران است و مزیت به کارگیری این پدیده در این کلانشهر بیشتر است، بنابراین مناسب است هر چه زودتر پیاده سازی شهر الکترونیک تهران آغاز شود.

● فناوری اطلاعات و ارتباطات و شهر الکترونیکی تهران

شهر الکترونیکی بر اساس اصول و مبانی پایه فناوری اطلاعات و ارتباطات شکل گرفته است و به عنوان یکی از کاربردهای این فناوری در حال توسعه است. نزدیک به دو دهه است که واژه فناوری اطلاعات یا فناوری اطلاعات و ارتباطات به عنوان یک پدیده نوظهور و قدرتمند جای خود را در جهان باز کرده است و گفته می شود که تا سال ۲۰۱۰ میلادی کاربردهای این فناوری نزدیک به ۸۵درصد از امور روزمره جوامع را به صورت مستقیم یا غیرمستقیم تحت تاثیر خود قرار می دهد. سرعت تاثیرگذاری و گسترش این پدیده در زندگی بشر هزاره سوم بسیار زیاد است به طوری که از هم اکنون تغییر اساسی در ساختارهای فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی دیده می شود، و می رود تا بنیان های سنتی اداره جوامع را دچار تغییر و تحول اساسی کند و سیستم جدیدی از مدیریت را معرفی کند.

میزان تاثیرگذاری فناوری اطلاعات و ارتباطات و کاربردهای آن در جهان به اندازه ای زیاد بوده است که سران کشورهای جهان را به گونه ای متاثر ساخته تا با برگزاری دو اجلاس مهم در سال های ۲۰۰۳ و ۲۰۰۵ میلادی در ژنو و تونس پایه های اصول جامعه اطلاعاتی را شکل دهند و با تهیه برنامه اصول و برنامه عمل برای جامعه اطلاعاتی جهانی خود را برای تغییرات بیشتر آماده کنند.

اغلب کشورهای توسعه یافته که دارای سیستم های خوش رفتار در مواجهه با فناوری های نوین هستند با سرعت و به سادگی منافع و ریسک فناوری اطلاعات و ارتباطات و کاربردهای آن را پذیرفته و با سرعت بیشتری از آن استفاده کرده اند.

بعضی از کشورهای در حال توسعه یا فقیر که یا از مزایا و فرصت های این فناوری بی اطلاع هستند یا امکانات اقتصادی لازم برای به کارگیری این پدیده را در کشورشان نداشته اند دچار عقب ماندگی در این زمینه شده اند. دسته دیگری از کشورها نیز وجود دارند که از نظر امکانات مالی مشکلی ندارند اما با دیدگاه ایدئولوژیک با این پدیده نوظهور برخورد می کنند و باعث تاخیر یا مانع استفاده مردم کشورشان از این فناوری می شوند و متاسفانه خسارات جبران ناپذیری را به جامعه خود تحمیل می کنند.

از آنجا که تمام ابعاد این پدیده و به خصوص بعضی از کاربردهای آن مانند شهر الکترونیکی حتی در بعضی از کشورهای توسعه یافته، شناخته شده نیست، فرهنگ سازی و آسیب شناسی در معرفی فناوری اطلاعات و ارتباطات و کاربردهای آن یقیناً می تواند زمینه استفاده بهتر از آن را در جوامع به وجود آورد.

شهر الکترونیکی بستری فراهم می کند تا بخش شهری، بخش خصوصی، بنگاه های اقتصادی، و سایر نهادهای حقوقی و حقیقی بتوانند خدمات و سرویس های خود را در طول شبانه روز با سرعت، دقت و در سطح گسترده تری در اختیار مردم قرار داده و از مشارکت مردم در اداره امور شهر بیشتر استفاده کنند. برای استفاده مفید و موثر از این کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات نیاز به فرهنگ سازی و آموزش به مسوولان و مردم است.

با توجه به مشکلات زیاد شهر تهران مانند آلودگی هوا، آلودگی صوتی، ترافیک خودروها، بوروکراسی اداری، پراکندگی امکانات و گستردگی آن، نیاز امروز تهران شهر الکترونیکی است. در صورتی که مسوولان و مردم با تمام ابعاد شهر الکترونیکی تهران آشنا شوند و آن را بپذیرند، سرعت توسعه این پدیده در شهر بیشتر شده و شانس داشتن یک شهر خوب و پاسخگو متناسب با نیاز زمان بیشتر می شود.

برای الکترونیکی شدن تهران باید بسترهای زیرساخت ارتباطی مناسب ایجاد شود. باید مردم توان خرید رایانه را داشته و شرکت های نرم افزاری بتوانند نرم افزارهای مورد نیاز شهر الکترونیک تهران را فراهم کنند. در حوزه نیروی انسانی باید هم شهروندان آموزش های لازم برای زندگی در یک شهر الکترونیکی را ببینند و هم به اندازه کافی مدیر و متخصص آشنا به اداره شهر الکترونیکی وجود داشته باشد. در این خصوص دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی باید تلاش خود در حوزه تربیت نیروی انسانی در این بخش را زیاد کنند.

دولت باید در ایجاد شهرهای الکترونیکی عزم قوی داشته و چنین پروژه ای را به شدت حمایت کند. نقش حاکمیت در برپایی شهر الکترونیک تهران بسیار مهم است. متاسفانه تجربه شهر الکترونیک کیش و شهر الکترونیک مشهد نشان می دهد که در گذشته دولت عزم لازم برای اجرایی کردن چنین پروژه هایی را نداشته است. امید است در ایجاد شهر الکترونیک تهران این عزم و اراده به وجود آید.

قوانین و مقررات شهر الکترونیکی مسلماً با یک شهر الکترونیکی متفاوت خواهد بود، لذا باید همزمان با طرح شهر الکترونیکی تهران به فکر تهیه قوانین و مقررات مرتبط آن نیز بود. آخرین موضوعی که باید در ایجاد یک شهر الکترونیک به آن توجه شود بحث بودجه است. باید سرانه بودجه برای هر نفر در تهران در نظر گرفته شود. بدون حمایت بودجه ای دولت به خصوص در حوزه زیرساخت امکان انجام شهر الکترونیک بعید است.

دکتر علی اکبر جلالی

استاد دانشگاه و پژوهشگر برگزیده فناوری اطلاعات

---