احتمال معکوس

نگاهی به فیلم «آسمان زرد کم عمق»

«آسمان زرد کم‌عمق» ضیافتی ذهنی و سینمایی برای مخاطب تشنه است تا از جادوی سینما سیراب شود، اما در عین حال به شیوهای قابل درک، قابلیت همراه کردن مخاطبانی را دارد که دنبال سینمایی سرراست و قابل فهم هستند.دنیای فیلمسازی بهرام توکلی دنیایی ساده و دم‌دستی نیست. بهرام توکلی با تکیه بر معنای ذاتی سینما و روی دوش قوای ذهنی مخاطب اثرش بیننده را دعوت به یک ضیافت سینمایی می‌کند، ضیافتی که همراهی کردن با آن نیازمند نوعی جنون و جرات روحی و تصویری است.

دنیای سینمایی بهرام توکلی نسبتی با بی‌حوصلگی ندارد و اصولا روبرو شدن با این فیلم به مثابه اثری ساده‌فهم (بخوانید دم دستی) و احتمالا مطابق با قواعد درام کلاسیک بیشتر به تلاشی بیهوده می‌ماند. نکته اینجاست که اگر مخاطب با آثار توکلی با عینکی غیر‌منطبق با منطق آثار توکلی و با ذهنیات کلیشه‌ای و بدون انعطاف روبرو شود، راه به جایی نخواهد برد و قطعا مقاومت برای فهم کردن معنای اصلی این آثار منجر به مخالف‌ها‌ی بی‌منطق و چشم و گوش بسته با آن می‌شود چه که ظرف و مظروف از بیخ با هم نامتناسبند. ساده فهم نبودن دنیای سینمایی بهرام توکلی به این معنا نیست که این آثار برای مخاطب خاص ساخته شده‌اند یا فهم کردن آنها نیازمند دراختیار داشتن چندین و چند رساله و لغت نامه است بلکه بدان معناست که روبرو شدن با آثار بهرام توکلی نیازمند ذوق ورزی ذهن مخاطب و تمایلش برای لذت بردن از معنای اصیل سینما به عنوان ماشین رویا سازی است ورنه این قلم هم هیچگاه موافقتی با ساخت آثار شخصی بی مخاطب نداشته و ندارد. «آسمان زرد کم‌عمق» ساخته تازه بهرام توکلی در همان مسیری قدم برمی‌دارد که پیش از آن با «اینجا بدون من»‌، «پرسه در مه» و «پا برهنه در بهشت» از بهرام توکلی سراغ داشتیم.

بهرام توکلی این بار هم با دستمایه قرار دادن مفهوم ذاتی سینما یعنی سیر کردن در دنیای خلاقه ذهن مخاطب به عنوان تم اصلی کارش مخاطبش را با داستان «آسمان زرد کم‌عمق» همراه می‌کند. اما از منظری شاید «آسمان زرد کم‌عمق» در دنیای فیلمسازی بهرام توکلی نوعی رویکرد تازه و متفاوت به معنا و مفهوم قوه ذهن دارد. برخلاف سه اثر قبلی‌اش که از منظر نگاه سوژه اصلی داستان؛که مارا به فضای ذهنی خودش دعوت می‌کرد؛ روایت می‌شد، این بار مخاطب به واسطه حضور یک ناظر بیرونی(مهران) در دل داستان به دنیای ذهنی شخصیت اصلی اثر(غزل) ورود پیدا می‌کند.در «آسمان زرد کم‌عمق» این مهران است که به عنوان ناظر بیرونی و همراه با مخاطب فیلم سعی در مکاشفه فضای ذهنی غزل را دارد.

از بعدی دیگر توکلی در این اثر نسبت به آثار پیشینش پا را کمی فراتر گذاشته و قوه خلاقه شخصیت‌ها‌یش در شکل‌دهی به تعابیر مختلف از دنیای پیرامونشان را در لایه‌ای تازه برای مخاطب به نمایش گذاشته است.غزل (ترانه علیدوستی) به عنوان یکی از دوشخصیت اصلی فیلم این قابلیت را دارد تا دنیای پیرامونش را همانگونه که دوست دارد سر و شکل دهد و به قول مهران تبدیل شود و‌... . اما نکته اینجاست که این همه را با حمایت ضمنی مهران (صابر ابر) و به مثابه رفتاری خیالی و در عین حال آگاهانه دنبال می‌شود.

توکلی، زندگی غزل و مهران (ترانه علیدوستی و صابر ابر) را دستمایه قرار داده و بنابه سیر تغییر و دگردیسی غریبی که بر اثر حضور آنها در

خانه ای قدیمی رخ می‌دهد، دست به خلق اثر تازه‌اش زده است.

پیشبرد درام در آثار بهرام توکلی همواره بر یک اصل استوار است؛ ادای دین به ماهیت سینما به عنوان دریچه رو به دنیای سیال ذهن با هدف سرشار شدن از لذت بی نظیر سفر ذهنی مخاطب و کشف قابلیت‌های نامحدود تخیل و تصور در اتمسفر نامحدود و بی‌مرز سینما. آسمان زرد کم‌عمق در همین مسیر گام بر می‌دارد.

رسیدن به مرحله تصویری کردن جریان سیال ذهن روی پرده نقره ای سینما در آثار بهرام توکلی به شکلی چندلایه و در ابعاد مختلف دنبال می‌شود. به بیان بهتر، توکلی در آسمان زرد کم‌عمق به سیاق آثاری که پیشتر از او سراغ داشتیم با تکیه بر انتخاب ایده اولیه درام، شیوه شخصیت پردازی و تکیه بر کدگذاری‌های رفتاری، کنار همنشینی کنش و واکنش‌های داستانی، شیوه روایت داستان، رفت و برگشت‌های زمانی، از بین بردن معنای جغرافیا و زمان با تعریف متداول آن، شیوه کارگردانی و بازی با رنگ و نور سعی دارد قواعد ذهنی مخاطب را در نوردد و او را به ضیافتی اصیل و سینمایی دعوت کند.

در سینمای توکلی تمام تلاش نویسنده فیلمنامه بر این اصل استوار است تا در گام اول نظم ذهنی مخاطب را برهم بزند و در گام بعدی، ذهن او را درگیر دنیایی پیچ در پیچ (به معنی مثبت کلمه) کند تا توان و ظرفیت ذهن مخاطب را برای واکاوی دنیای ذهنی تازه ارائه شده بسنجد. این خصوصیت در تمام آثار توکلی با کمک شیوه روایت رفت و برگشتی برای شکستن ترتیب زمان و مکان و در مرحله‌ای جدی‌تر از آن با برهم زدن نظم منطق کلیشه‌ای حاکم بر ذهن مخاطب برای تشخیص روابط علّی و معلولی به سرانجام رسیده است.

توکلی در تلاش است در بازه زمانی درگیری مخاطب با اثر، ضمن ارائه منطق ذهنی خود به مخاطب، ذهن تماشاگر را با دنیای سیال وقایع فیلمنامه و دنیای ذهنی شخصیت‌های اثر همراه کند. آسمان زرد کم‌عمق هم از این قاعده مستثنی نیست.

توکلی با تکیه بر اصل نابودی هرچیز در اوج زیبایی و دستمایه قراردادن خانه محل وقوع داستان در قالب یک شخصیت مستقل و تاثیرگذار در پیشبرد داستان، منشوری چندوجهی را ترسیم و تعریف کرده است.

در دنیای آثار توکلی حتی مفهوم آغاز و پایان داستان هم چندان ارتباطی با تعاریف رایج آن ندارد. در شیوه روایت داستانی ساختاری آثار این فیلمساز و در بستر جریان سیال ذهن این امکان وجود ندارد تا مخاطب بتواند با قاطعیت فلان سکانس یا بهمان کنش داستانی را به عنوان نقطه عطف آغاز یا پایان داستان در نظر بگیرد.

در سینمای توکلی چه در «پرسه در مه» و چه در اثر پیشین او «اینجا بدون من» چندین و چند پایان و چندین و چند آغاز قابل تصور است. حتی قضاوت درباره نقش شخصیت‌ها در ایجاد کنش و واکنش‌های داستانی هم دشوار است. در سینمای توکلی تشخیص این که کدام یک از شخصیت‌ها نقش پررنگ تری در پیشبرد درام دارند و می‌توان آنها را به عنوان شخصیت اصلی برشمرد نیز وجود ندارد. با همین توضیح باید اشاره کرد از آنجا که مشخص نیست کدام یک از رخدادها و تصمیمات در دنیای واقعی رخ داده و کدام یک در دنیای ذهن شخصیت‌ها، اصولانمی‌توان بر اساس منطق ذهنی تبدیل به عادت شده در مورد آثار توکلی سخن به میان آورد. در واقع، مخاطب در ضیافت ذهنی سینمای توکلی توان تشخیص این که کدام یک از رخدادها یا نتیجه‌گیری‌ها زاییده ذهن شخصیت‌هاست و کدام یک منطبق بر واقعیت عرفی، راه به جایی نخواهد برد. همین خصوصیت است که به مخاطب امکان می‌دهد پس از خروج از سالن سینما بارها و بارها تماشای دوباره اثر را در دنیای ذهنی خودش تجربه کند و هربار با نقطه ثقل گرفتن یک بخش از داستان یا یک شخصیت یا یک برداشت از واقعیت، باقی رخدادها را کنار هم بچیند و در نهایت تجربه‌ای تازه را درک کند.

نویسنده : محمدرضا مقدسیان