یکشنبه, ۲۳ دی, ۱۴۰۳ / 12 January, 2025
نگاهی به جایگاه موسیقی در فرهنگ ایرانی,اسلامی
اسلام، به عنوان یكی از مترقی‌ترین دین‌های الهی، از چنان استحكام و قوام ساختاریافته‌ای برخوردار است كه از سوی نخبگان و بزرگان دانش‌هایی مانند مردم‌شناسی، دین‌شناسی، جامعه‌شناسی و سایر مظاهر فرهنگ كنونی بشری، به عنوان یك تمدن كامل و مستقل شناخته میشود؛ تمدنی كه حتی بزرگ‌ترین فیلسوفان جهان، و به‌طور انحصاری فلاسفه‌ی غربی، بر آن صحه گذاشته‌اند، چنان كه هگل از فرهنگ اسلامی به عنوان تمدن اسلامی یاد می‌كند و معتقد است فرهنگ اسلام به همراه تمدن‌هایی مانند ایران، مصر، چین، روم و یونان در برهه‌ای از تاریخ، عروس تمدن جهان بوده و اینك این مقام را به تمدن مغرب‌زمین سپرده و خود بازنشسته شده است. به تعبیر هگل، اكنون این تمدن غرب است كه مقام غرورآفرین «عروس تمدن‌های جهان» را داراست و سایر تمدن‌ها ناگزیر پیر و فرتوت و ازكارافتاده تلقی می‌شوند! گفتن ندارد كه به پیروی از هگل، جمع دیگری از فیلسوفان مغرب‌زمین و حتی برخی از فیلسوفان شرقی و متأسفانه حتی مسلمان نیز بر این باور هگل مهر تأیید زده و به حقانیت و برتری تمدن غربی گردن نهاده‌اند. این باور بی‌تردید فاقد اعتبار است. اما چون بحث آن به فرصت مستقل دیگری نیاز دارد، بناچار از آن در می‌گذریم و تنها موضوع این مقاله را مورد بحث قرار می‌دهیم. اما اجمالاً همین‌قدر می‌توان گفت كه چگونه می‌توان در همه‌ی موارد، به پلورالیسم اعتقاد داشت و در هر زمینه‌ای از معارف و مواریث بشری، قائل به چندگانگی بود و به سلیقه‌ها و عقاید مختلف احترام گذاشت، اما فقط و فقط در زمینه‌ی تمدن، همه‌ی تمدن‌های بشری را مردود شمرد و برخلاف جان‌سپاری نسبت به پلورالیسم، دراین خصوص، استثنائاً تمدن غربی را انحصاراً به رسمیت شناخت؟! همچنان كه پژوهش‌های مردم‌شناسان و جامعه‌شناسان تأیید می‌كند، هر ملتی دارای فرهنگی است كه تنها به آن ملت تعلق دارد و از طرفی تعداد ملت‌ها هم بسیار زیاد است. بنابراین، همان‌گونه كه نژاد بشر گوناگون است، پس كفه‌ی منطق باید به سود این تمدن‌های گوناگون نیز سنگین‌تر باشد؛ ولی گویا در این یك زمینه، منطق چندان بهایی ندارد. به‌هرروی، تمدن اسلامی اهمیت زیادی برای موسیقی قائل است. از این نظر می‌توان برخورد اسلام با موسیقی را همانند برخورد سایر تمدن‌ها ارزیابی كرد. اما در این میان یك تفاوت عمده وجود دارد كه بی‌هیچ‌گونه شك و تردیدی برتری فرهنگی اسلام را در این زمینه به اثبات می‌رساند: سایر تمدن‌ها فقط در این مورد كه باید به موسیقی بها داد و از موسیقی خوب و اندیشمندانه دفاع كرد سخن گفته‌اند، در حالی كه اسلام علاوه بر اهمیت‌قائل‌شدن برای این هنر، درعین‌حال همگان را به استقبال از موسیقی خوب و ارزشمند دعوت می‌كند و از مسلمانان می‌خواهد كه هرگز به موسیقی بی‌ارزش و مبتذل گوش فراندهند. بنابراین، اسلام اساساً شنیدن موسیقی مبتذل را حرام دانسته است تا هیچ مسلمانی دیگر نتواند حتی تفننی به این نوع موسیقی كه اسلام آن را با صفت لهوولعب شناسایی كرده است، گوش فرادهد. این منع اجباری اختصاصاً به فرهنگ اسلامی تعلق دارد و ثابت می‌كند كه یك مسلمان جز این‌كه به سوی تكامل گام بردارد، هیچ راه دیگری ندارد. درحالی كه فرهنگ‌های دیگر با این‌كه ممكن است موسیقی بی‌ارزش را نپسندند، ولی هیچ‌گونه اجباری برای دوری‌جستن از آن در نظر نگرفته‌اند. پیروان این فرهنگ‌ها مختارند كه خوب یا بد باشند، اما اسلام، مسلمانان را فقط برای به‌تكامل‌رسیدن و عالی‌بودن آزاد می‌گذارد! راه بدبودن، در هر زمینه‌ای از جمله موسیقی، در فرهنگ اسلامی مسدود است. اكنون اگر بخواهیم جایگاه حقیقی موسیقی را در جهان اسلام مشخص كرده، مورد بررسی قرار دهیم، ضرورتاً باید همه‌ی زیرمجموعه‌های شناخته‌شده در فرهنگ اسلامی را مبنا قرار دهیم و در خصوص شاكله‌های آن پژوهش كنیم. اولین تقسیم‌بندی حقیقی كه سایر جزئیات و ممیزه‌ها را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد، تقسیم‌بندی دوگانه‌ی شریعت و طریقت است. گفتن ندارد كه شریعت و طریقت از هم جدا نیستند و تنها به طور پیوسته و به صورت مجموع به ظهور و بروز می‌رسند.اما روشن است كه هر یك صاحب ویژگی‌هایی است كه جدا از دیگری، به رسمیت شناخته میشود. آن‌چه عموماً در باور جامعه‌ی اسلامی حاكمیت دارد، این است كه طریقت اسلامی بسیار آشكار به موسیقی اهمیت می‌دهد و به عنوان ركن مهمی از رئوس طریقت، روی آن حساب می‌كند. در این باور عمومی، چنین تلقی میشود كه شریعت اسلامی چندان اهمیتی برای موسیقی قائل نیست و حتی به‌قوت آن را نفی می‌كند. این پندار شاید از آن‌جا ناشی میشود كه افتاء در خصوص منع موسیقی میان همه‌ی بزرگان اهل شریعت و اهل فتوا عمومیت دارد. درحالی كه ظاهراً اهل طریقت و بزرگان عرفانی هیچ سخن مشهور و آشكاری در رد موسیقی ندارند و حتی به‌نوعی در تأیید و اشاعه‌ی آن نیز كوشیده‌اند. این پندار البته كاملاً مصداق دارد. امّا بخش واقع‌بین جوامع اسلامی می‌دانند كه عكس آن نیز مورد اشاره قرار گرفته است؛ یعنی اهل شریعت بر اهمیت و ارزش موسیقی صحّه گذاشته و اهل طریقت آرا و اقوال آشكاری را در ردّ و ذمّ آن بر زبان آورده‌اند. اگر جایگاه موسیقی در طریقت و شریعت مشخص شود، روشن است كه به طریق اولی جایگاه آن در كل جهان اسلام شناخته خواهد شد، زیرا فرهنگ اسلامی چیزی جز مجموعه‌ی طریقت و شریعت اسلامی نیست. به دلیل اشتهار بیشتر ــ كه فقط به ظواهر مربوط میشود و در اصل هیچ تفاوتی نیست ــ به طریقت اسلامی در این زمینه تقدم داده میشود؛ هرچند آراء بزرگان طریقت در ذم و نكوهش موسیقی نیز به‌موقع و در زمان مقتضی مورد اشاره قرار خواهد گرفت. یكی از كاربردهای موسیقی در طریقت به مراسمی اختصاص دارد كه سماع نامیده میشود. در باب سماع و شرایط و آداب و رسوم آن مطالب بسیاری به تفصیل و اشباع در متون كهن عرفانی آمده است، چندان كه می‌توان مجموعه‌ی فصول مربوط به سماع در این متون را یك‌جا گردآوری و در كتاب مستقلی منتشر كرد (مانند كتاب سماع در تصوف تألیف دكتر اسماعیل حاكمی، چاپ مؤسسه‌ی انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۵۹). مسلم است كه مقصود عرفا از سماع همان مبحث موسیقی است كه در زبان عربی از آن با عنوان «غنا» یاد میشود و در فارسی به آن موسیقی می‌گویند. بنابراین، هرگونه كاركرد و سودمندی ویژه‌ای كه از مبحث سماع نصیب اهل طریقت شود، درواقع، عملكردی است كه موسیقی را در بر می‌گیرد.همه می‌دانند كه برای رسیدن به تكامل شروطی لازم است كه برای دستیابی به آنها باید تلاش كرد، سلوكی را پیمود و زحمتی را متحمل شد. یك رباعی از شیخ فریدالدین عطار نیشابوری كه شرح‌حال بسیاری از عرفا را در كتاب تذكرهٔ الاولیا آورده و سایر وارده‌های غیبی و عرفانی را نیز در كتاب‌های دیگر خویش لحاظ كرده است، مؤدی حقایق بسیاری در این زمینه است:
گر مرد رهی، میان خون باید رفت
ازپای‌فتاده، سرنگون باید رفت
تو پای به راه در نه و هیچ مپرس
خود، راه بگویدت كه چون باید رفت
چرا عطار می‌گوید «میان خون باید رفت»؟ چرا تأكید می‌كند كه «ازپای‌فتاده، سرنگون باید رفت»؟ و چرا این شرط را می‌گذارد كه اگر «مرد رهی» می‌توانی این راه را بپیمایی؟ پاسخ روشن است: او می‌خواهد نشان دهد كه هر كسی توانایی پیمودن این راه توان‌فرسا را ندارد و فقط كسانی كه اهل مجاهده باشند از این توانایی برخوردارند. پس چون این راه بسی طاقت‌فرسا و به دور از دسترسی «اهل كام و ناز» است، باید وسایلی برای كمك به ره‌پو فراهم آورد تا بتواند این سختی را تحمل كند، چرا كه به فرموده‌ی حضرت لسان‌الغیب:
اهل كام و ناز را در كوی رندی راه نیست
رهروی باید، جهان‌سوزی، نه خامی بی‌غمی
و یا همچنین به فرموده‌ی او:
نازپرورد تنعم نبرد راه به دوست
عاشقی شیوه‌ی زندان بلاكش باشد
یكی از این وسایلِ كمك‌كننده، موسیقی است. زیرا موسیقی، برخلاف شهرتی كه به عنوان لهوولعب دارد و از این منظر در رده‌ی آلات فسق‌وفجور شناخته میشود، می‌تواند شنونده‌اش را در مسیر تكامل عرفانی مددكار باشد و او را به استعلا برساند. شرح این روند، البته به بحثی مستوفا و متوسع نیاز دارد، اما آن‌چه به اختصار توان گفت این است كه موسیقی، مشروط بر آن كه مبتذل نباشد، می‌تواند جانشینی برای «گفت‌وگوی درونی» سالك باشد و به او تمركز دهد. می‌دانیم كه یكی از آفات تكامل شخصی، روند مستمر و غیرقابل‌تخطی مناظره‌ی درونی است، زیرا موجب میشود كه شخص ــ زمانی كه تنهاست ــ با خود گفت‌وگو كند و آسمان‌وریسمان را به هم ببافد. این مناظره موجب آشفتگی ذهن میشود و سالك را از دستیابی به تمركز و مراقبه كه اساس هر نظام معنوی و عرفانی است، باز می‌دارد. گوش‌فرادادن به موسیقی، موقتاً این گفت‌وگوی مداوم را بر هم می‌زند و آن را مختل می‌كند. در این حالت، شنونده ناگزیر بر روی موسیقی تمركز می‌كند و تنها كاری كه می‌كند گوش‌فرادادن به آن است. شخص می‌تواند بارها و بارها در مقام شنونده، به موسیقی خوب و ارزشمند گوش فرادهد و قدرت تمركز خود را تقویت كند.از این گذشته، موسیقی خود فی‌نفسه دارای ساختاری است كه مستقیماً به روح انسان مربوط میشود، چنان كه حتی نام بعضی از سازها خود حاكی از چنین حقیقی است. مثلاً نام ساز «رباب» درواقع مخفّف «روح باب» است و «گشاینده‌ی روح» معنی می‌دهد.
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست