آموزش از راه دور و كتابداران مرجع در عصر فناوری اطلاعات

امروزه مقوله آموزش از راه دور یكی از مسائل مطرح در جوامع اطلاعاتی می باشد كتابخانه های دیجیتالی به عنوان یكی از مراكز ارائه كنندۀ خدمات آموزش از راه دور مورد توجه قرار گرفته اند

امروزه مقوله‌ آموزش از راه دور یكی از مسائل مطرح در جوامع اطلاعاتی می‏باشد. كتابخانه‏های دیجیتالی به عنوان یكی از مراكز ارائه‌كنندۀ خدمات آموزش از راه دور مورد توجه قرار گرفته‏اند. كتابداران مرجع در عصر فناوری اطلاعات باید در جهت ایفای وظایف خود نقش مهم‌تری را پذیرا باشند. آن‌ها باید به‌عنوان حلقه‌ ارتباطی بین منابع اطلاعاتی و فراگیران از راه دور عمل كنند. لازمه‌ ارائه‌ خدمات مرجع برای كتابداران، آشنایی آن‌ها با سیستم‌ها و منابع اطلاعاتی و مشاركت آن‌ها با برنامه‏ریزان و برگزاركنندگان دوره‏های آموزش از راه دور می‏باشد.

‌كلیدواژه‌ها: آموزش از راه دور، كتابدار مرجع، خدمات مرجع

۱. مقدمه

پیدایش و توسعه‌ جوامع اطلاعاتی یكی از پیامدهای صنعتی شدن می‏باشد (Katsirikou & Sefertz, ۲۰۰۰). با وجود تنوع در اشكال مختلف رسانه‏ها و محمل‌های اطلاعاتی در سطوح محلی، ملی و بین‏المللی، دسترسی، تبادل و استفاده از اطلاعات گوناگون نسبت به زمان‌های گذشته آسان‌تر شده است. در جوامع اطلاعاتی، افراد خود را عضوی از یك نظام اطلاعاتی باز می‏دانند كه از لحاظ موقعیت جغرافیایی و سازمانی، محدود نیستند (p. ۷۰۵). طبق اظهارات «پراتون»، در ۲۵ سال اخیر، رشد آموزش از راه دور سریع‌تر از دیگر اشكال آموزشی بوده است (Perraton, ۲۰۰۰).

از عوامل مؤثر در رشد این نوع روش آموزشی منافع اقتصادی، انعطاف‏پذیری و حذف بُعد مسافت را می‏توان نام برد. در روش آموزش از راه دور، نیازی به ساختمان‌های فیزیكی برای ارائه‌ خدمات آموزشی نمی‏باشد. اساتید و مربیان نیز در این روش- در مقایسه با روش‌های سنتی- فرصت بیش‌تری دارند و افراد بیش‌تری را تحت تعلیم قرار می‏دهند (Dodds et al., ۱۹۷۲).

در این نوع شیوه‌ آموزشی هر فرد در هر رشته‌ تحصیلی و هر شغلی می‏تواند در زمان و مكان دلخواه، آموزش ببیند بدون این كه مجبور به ترك محل كار یا منزل برای كسب آموزش باشد. این روش، نیاز فراگیرانی را كه در فواصل دور پراكنده‏اند تأمین می‏كند.

آموزش از راه دور بر همه‌ سیستم‏های اطلاعاتی و خدماتی كه از آن پشتیبانی می‏كنند اثر گذاشته است. خدمات كتابداری و اطلاع‏رسانی نیز از پیامدهای ناشی از این نوع روش آموزشی بی‏بهره نبوده است (Watson, ۱۹۹۹). با تغییر در نوع روش‌های آموزشی، نقش مراكز آموزشی از قبیل كتابخانه‏ها و به تبع آن نقش كتابداران نیز دچار تحول و دگرگونی می‏گردد.

۲. آموزش از راه دور در گذر زمان

آموزش از راه دور پدیده‌ جدیدی نیست. از دهه‌ ۱۸۰۰ به بعد، دانشگاه‌ها در راه ایجاد امكانات لازم برای این نوع روش آموزشی كوشیده‏اند (Garrison et al. ۲۰۰۰). سازماندهی دوره‏های آموزشی مكاتبه‏ای به گونه‏ای كه استاد و دانشجو از طریق مكاتبه با هم در ارتباط باشند، اولین شكل آموزش از راه دور بود. سازوكار آموزش مكاتبه‏ای به این ترتیب بود كه در آن، اساتید از طریق نوشتاری تدریس می‏كردند، و مطالب مورد نیاز برای یادگیری را از طریق پستی برای فراگیران ارسال می‌نمودند. در این روش آموزشی، دانشجویان با خواندن مطالب ارسال‌شده، تعلیم می‏دیدند (Grimes, ۱۹۹۲).

با ظهور فناوری مواد دیداری– شنیداری، آموزش از راه دور شكل جدیدی به خود گرفت. اساتید، برنامه‏های آموزشی خود را در تلویزیون یا شبكه‏های رادیویی اجرا می‏كردند. توسعه‌ فناوری ارتباط از راه دور باعث ایجاد تعامل بین دانشجویان آموزش از راه دور شد. ارتباطات دو طرفه‌ صوتی بین استاد و دانشجو و همچنین كلاس‌هایی كه از طریق ارتباطات ویدیویی به صورت محاوره‏ای برگزار می‏شد به آنان امكان می‏داد كه همانند یك گروه بحث كوچك، به تبادل اطلاعات بپردازند. یكی از محدودیت‌های این روش، محدودیت مكانی و زمانی موجود برای دانشجو در امر آموزش بود (Jeffres, n.d.).

اینترنت و خصوصاً وب با بالاترین توان در جستجو و بازیابی اطلاعات، جدیدترین و پركاركردترین وسیله‌ آموزش از راه دور می‏باشد. وب ابزاری مستقل است كه به وسیله‌ آن دانشجویان و اساتید می‏توانند در هر زمان و مكان، فرآیند آموزش را دنبال كنند. پست الكترونیكی یك روش سریع برای ایجاد ارتباطات در دوره‏های مكاتبه‏ای می‏باشد.

۳. مزایای آموزش از راه دور

آموزش از راه دور در مقایسه با روش سنتی آموزش، نیاز به مکان‌های فیزیکی و برنامه‌های آموزشی محدود به دوره‌های زمانی مشخص ندارد . در این نوع شیوه‌ آموزشی، امکان یادگیری مادام‌العمر بدون محدودیت مکانی و زمانی برای هر فرد وجود دارد. در آموزش از راه دور، مسائل و مشکلات مربوط به کمبود اساتید مجرب و فضای آموزشی مناسب- آن‌گونه که در روش سنتی مطرح می‌باشد- رفع شده است. در این شیوه با به‌کارگیری امکانات پیشرفته در کتابخانه‌های دیجیتالی و جستجو در سایت‌های مختلف در حین مطالعه، در وقت و هزینه صرفه‌جویی می‌شود. همچنین فراگیران در انتخاب روش دلخواه یادگیری از بین انواع مختلف روش‌های آموزشی آزادند. با به‌کارگیری روش آموزش از راه دور، فرایند پژوهش در جامعه به دلیل محور واقع‌شدن یادگیرنده در فرایند آموزش و کنجکاوی های او در جهت رفع نیازهای اطلاعاتی خویش، توسعه می‌یابد (بهشتی، ۱۳۸۳).

۴. خدمات مرجع در گذر زمان

تا قبل از سال ۱۹۲۷[۱] و پیدایش امانت بین‌كتابخانه‌ای در كتابخانه‌ها، ارائه‌ خدمات مرجع به روش سنتی منحصر به جستجوی اطلاعات در بین منابع اطلاعاتی موجود در كتابخانه‌ای بود كه مراجعه‌كننده برای رفع نیازهای اطلاعاتی خود به آن مراجعه می‌كرد. بی‌اطلاعی از وجود منابع اطلاعاتی موجود در كتابخانه‌های دیگر، از جمله مشكلاتی بود كه در آن زمان‌ها مطرح بود (Tenopir, ۲۰۰۱). از سال ۱۹۲۷ به بعد و با پیدایش خدمات امانت بین‌كتابخانه‌ای و تحویل مدرك، و تهیه‌ فهرست‌های مشترك در كتابخانه‌ها این مشكل تا حدی برطرف گردید. از اواسط دهه‌ ۱۹۹۰ با پیدایش فهرست‌های درونخطی[۲] و توسعه‌ استفاده از وب جهانگستر و فناوری‌های نوین ارتباطی، نقش كتابداران نیز دچار تحول گردید، به گونه‌ای كه از حالت ایستا كه در آن ارائه‌ خدمات مرجع منوط به مراجعه‌ مستقیم فرد به كتابدار و جستجوی كتابدار برای یافتن پاسخ مناسب در بین منابع اطلاعاتی موجود در كتابخانه‌ خویش بود، خارج گردید و به صورت پویا درآمد (Gandhi, ۲۰۰۳). بنابراین، ارتباط مراجعه‌کننده با کتابدار در محیط مجازی امکانپذیر شد و به تبع آن با استفاده از فناوری‌های نوین، جستجو، بازیابی و ارسال منابع اطلاعاتی به مراجعه‌کنندگان کتابخانه‌ها بُعد جهانی پیدا کرد.

برخی از كتابداران مرجع دانشگاهی، ظهور فناوری‌های جدید در عرصه‌ خدمات مرجع را در بیشتر بخش‌های كار مرجع، یك موهبت الهی و گاهی هم بسیار جالب توصیف كرده‌اند. آن‌ها اظهار داشته‌اند كه با وجود فناوری‌های جدید، احتمال یافتن پاسخ مناسب افزایش یافته است. همچنین گفته‌اند كه ساعات زیادی را در ارزیابی منابع الكترونیكی جدید صرف كرده و همگام با تغییرات موتورهای جستجو و عملكرد سامانه‌های سازگار با فناوری جدید، پیش رفته‌اند (Tenopir, ۲۰۰۱).

لازمه‌ ارائه‌ خدمات مرجع در عصر حاضر، آگاهی و آشنایی كتابدار مرجع با انواع سامانه‌های اطلاعاتی، فناوری‌های موجود، منابع اطلاعاتی و روش‌های تهیه و توزیع اطلاعات به شیوه‌ الكترونیكی، محمل‌های اطلاعاتی، و ابزارهای جستجوی اطلاعات می‌باشد (Gandhi, ۲۰۰۳).

۵. آموزش از راه دور، كتابخانه‌ها و كتابداران دیجیتالی

آموزش از راه دور بدون وجود كتابخانه‌های دیجیتالی ناممكن است (Faulhaber, ۱۹۹۶). كتابخانه‌های دیجیتالی كتابخانه‌هایی هستند كه در آن‌ها تعداد زیادی از استفاده‌كنندگان با پراكندگی جغرافیایی وسیع، می‌توانند به محتوای منابع اطلاعاتی در اشكال گوناگون الكترونیكی (از قبیل تصاویر، ‌متون، نقشه‌ها، اصوات، فیلم‌ها، كاتالوگ‌های تجاری، ‌مجموعه اطلاعات علمی، تجاری، دولتی، فرامتن‌ها و فرارسانه‌ها) دست یابند (Yerky & Jorgensin, ۱۹۹۶). بررسی متون نشان می‌دهد كه در عصر ارتباطات و فناوری اطلاعات، در تعریف كلی از مفهوم كتابدار مرجع، در عصر حاضر تفاوتی بین كتابدار مرجع و كتابدار دیجیتالی[۳] وجود ندارد و هر آنچه كتابدار در محیط الكترونیكی انجام می‌دهد، خود نوعی كار مرجع محسوب می‌شود. در این زمینه «سرینیواسولو» می‌‌گوید: « در دنیای دیجیتالی، مفاهیمی از قبیل كتابدار مرجع و کتابدار مجازی[۴]، به مفهوم كتابدار دیجیتالی افزوده خواهند شد» (Sreenivasulu, ۲۰۰۰).

كتابدار دیجیتالی یا كتابدار محیط دیجیتالی، فردی توانا در مدیریت حجم عظیم داده‌ها، حفاظت مجموعه‌های منحصر به فرد، فراهم آوردن امكان دسترسی سریع به اطلاعات، تسریع تبادل اطلاعات در بیش از یك مكان، توسعه‌ مكان‌های آموزشی نامتمركز، و حفظ حقوق صاحبان آثار می‌باشد (Husler, ۱۹۹۶).

فائقه محمدی

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشكی تبریز

كارشناس ارشد كتابداری پزشكی

منابع

بهشتی، زهرا (۱۳۸۳). بررسی نقش آموزش الكترونیكی در حل مشكلات آموزش‌های سنتی و استفاده از آن برای همگانی كردن امر تعلیم و تربیت در ایران. مجموعه مقالات دومین همایش آموزش الكترونیكی .e-learningتهران: دبیر خانه شورای عالی اطلاع رسانی.

Crossfield, N. L. (۲۰۰۱, May/June). Digital reference: the next new frontier. Latitudes, ۱۰(۳). Retrieved July ۱۶, ۲۰۰۵, from http://nnlm.gov/psr/lat/v۱۰n۳/digitalref.html

Dodds, T., Perraton, H., & Young, M. (۱۹۷۲). One year۰۳۹;s work: The International Extension College ۱۹۷۱-۱۹۷۱. Cambridge, UK: International Extension College.

Faulhaber, C. B. (۱۹۹۶). Distance learning and digital libraries: Two side of a single coin. Journal of the American Society for Information Science ۴۷(۱۱), ۸۵۴-۸۵۶.

Gandhi, S. (۲۰۰۳). Academic librarians and distance education challenges and opportunities. Reference & User Services Quarterly, ۴۳(۲), ۱۳۸-۱۵۴.

Garrison, J. A., Schardt, C., & Kochi, J. K. (۲۰۰۰). web – based distance countinuing education: a new way of thinking for students and instructors. Bulletin of the Medical Library Association, ۸۸(۳), ۲۱۱-۲۱۷.

Grimes, G. (۱۹۹۲). Happy ۱۰۰th anniversary to distance education. Retrieved August ۲۵, ۲۰۰۵, from http://www.macul.org/newsletter/۱۹۹۲/nov,dec۹۲/going.html

Husler, R. P. (۱۹۹۶). Digital library: content preservation in digital world. DESIDOC-Bulletin of Information Technology, ۱۶(۱), ۳۱-۳۹.

Jeffres, M. Research in distance education. Retrieved August ۲۰, ۲۰۰۵, from http://www.ihets.org/distance-/ipse/fdhandbook/research.html

Katsirikou, A., & Sefertzi, E. (۲۰۰۰). Inovation in the every day life of library. Technovation, ۲۰(۱۲), ۷۰۵-۷۰۹.

Lebowitz, G. (۱۹۹۷). Library service equity issue. The Journal of Academic Librarianship, ۲۳(۴), ۳۰۳-۳۰۸.

Lipow, A. G. (۱۹۹۹, January ۲۰). Serving the remote user: reference service in the digital environment. In Proceedings of the ninth Australasian information online & on disc conference and exhibition. Retrieved August ۲۰, ۲۰۰۵, from http://www.csu.edu.au/special/online۹۹/proceedings۹۹/۲۰۰.htm

Patterson, R. (۲۰۰l). Live virtual Reference: more work and more opportunity. Reference Services Review, ۲۹(۳), ۲۰۴ –۲۰۹.

Pease, B. G., & Power, C. J. (۱۹۹۴). Reference services for off – campus students and faculty. The Reference Librarian, ۴۳, ۴۳-۶۲.

Perraton, H. D. (۲۰۰۰). Open and distance learning in the developing world. London: Routledge.

Porter, S. (۲۰۰۳). Chat from the desk of a Subject Librarian. Reference Services review, ۳۱(۱), ۵۷–۶۷.

Ronan, J. (۲۰۰۳). The reference interview online. Reference & User services Quarterly, ۴۳(۱).

Sreenivasulu, V. (۲۰۰۰). The role of a digital librarian in the management of digital information system. The Electronic Library, ۱۸(۱), ۱۲-۲۰

Tenopir, C. )۲۰۰۱(. Reference services in the new millennium. Retrieved August ۲۹, ۲۰۰۵, from http://smi.curtin.edu.au/infostudies/content/Tenopir_seminar۱.html

Viles, A. (۱۹۹۹, July). The virtual reference interview: equivalencies. International Federation of Library Associations and Institutions. Discussion Group on Reference Work Report. A Report from the Meeting Held at the ۶۵th IFLA General Conference, Bangkok. Retrieved July ۱۵, ۲۰۰۵, from www.ifla.org/vll/dg/dgrw/dp۹۹–۰۶.htm

Watson, E. F. (۱۹۹۹). Distance librarianship in the third world: what are the challenges for the new millenium? FID Review, ۱(۲/۳),۱۹-۲۴.

Webb, J. P. (۲۰۰۱). Technology: a tool for the learning environment. Campu–Wide Information Systems, ۱۸(۲), ۷۳–۷۸

Yerky, A. N. & Jorgensin, C. (۱۹۹۶). A course in digital libraries. DESIDOC Bulletin of Information Technology. ۱۶(۱), ۳۱-۹.

Zastrow, J. (۱۹۹۷, March). Going the distance: academic librarians in the virtual university. IN Proceedings of the twelfth computers in libraries conference. Retrieved July ۲۱, ۲۰۰۵, from http://library.kcc.hawaii.edu/~illdoc/DE/DEpaper.htm#how

Zick, L. (۲۰۰۰, May ۱). The work of information mediators: a comparison of librarians and intelligent software agents. First Monday, ۵(۵). Retrieved July ۱۰, ۲۰۰۵, from http://www.firstmonday.org/issues/issue۵_۵/zick/

پی نوشت‌ها

[۱]. Albert Predeek. A History of Libraries in Great North America. Chicago, ۱۹۹۷.

[۲]. Online

[۳]. Digital Librarian (DL)

[۴]. Cyberian

[۵]. User name

[۶]. Password

[۷]. Chat

[۸]. Toll _ Free Number

[۹]. Abbreviation

[۱۰]. Browsing

[۱۱]. Latrobe

[۱۲]. Frequently Asked Questions (FAQ)

---