سپری در برابر جنگ سرد نوین

در اوایل فوریه سال جاری میلادی و در كنفرانس امنیتی مونیخ در كشور آلمان به تعبیر رابرت گیتس, وزیر دفاع آمریكا جهان وارد جنگ سرد جدیدیشد

در اوایل فوریه سال‌جاری میلادی و در كنفرانس امنیتی مونیخ در كشور آلمان به تعبیر رابرت گیتس، وزیر دفاع آمریكا جهان وارد جنگ سرد جدیدیشد.

پس از سخنرانی توفانی ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه و مظهر ناسیونالیسم جدید روسی و حملات او به آنچه وی امپرپالیسم نوین آمریكا می‌نامید، رابرت گیتس در سخنرانی‌اش گفت: من از سخنان پوتین رایحه جنگ سرد نوینی را استشمام كردم. از آن تاریخ بیش از چهارماه می‌گذرد و هر روز در رسانه‌ها و نشریات دنیا پیرامون تكوین سومین جنگ سرد جهانی سخن رانده می‌شود.

بسیاری از جمله مقامات آمریكایی تكوین این جنگ سرد نوین را رد می‌كنند اما ناظرانی هم وجود دارند كه معتقد به آن هستند.

● جنگ سرد اول: از اولتیماتوم ترومن تا بحران موشکی کوبا

پس از غلبه متفقین بر متحدین تازه اختلافات در محور متفقین بروز كرد. اردوگاه كمونیسم كه از سر استیصال به اردوگاه لیبرالیسم یعنی آمریكا و انگلیس پناه برده بود پرده از نیات خود برداشت.

امتناع از خروج از ایران توسط شوروی، اختلاف بر سر چگونگی اداره آلمان، جنگ داخلی یونان و فشار روس‌ها بر شوروی به خاطر تنگه‌های بسفر و داردانل اینك اما اردوگاه غرب را رودرروی اردوگاه شرق قرار داد، رودررویی‌ای كه جنگ سرد اول لقب گرفت و جهان را تا پرتگاه منازعه‌ای هسته‌ای در بحران موشکی کوبا پیش برد، شكایت ایران به شورای امنیت سازمان ملل به خاطر امتناع استالین از خارج كردن روس‌ها از ایران اولین مواجهه سخت اردوگاه غرب با كمونیسم استالینی بود كه در نهایت با درایت قوام‌السلطنه و حمایت‌های ترومن از ایران به پیروزی جبهه غرب انجامید. دكترین ترومن و طرح مارشال از سوی آمریكا و ایجاد كمینفرم از جانب شوروی از دیگر تكاپوهای دو قطب تا قبل از ۱۹۵۷ بودند.

در آگوست ۱۹۵۷ خروشچف اعلام كرد شوروی به موشك‌هایی دست یافته كه قادرند كلاهك‌های اتمی را هزاران كیلومتر دورتر حمل كنند. در اكتبر همین سال اولین ماهواره شوروی به نام اسپوت نیك در مدار زمین قرار گرفت. این حادثه ضربه بی‌سابقه‌ای به جامعه ملی آمریكا وارد كرد كه در حد خبر واقعه پرل هاربور بود.

واكنش آمریكا به‌طور موقت استقرار موشك‌های میان‌برد تورو ژوپیتر در ایتالیا، تركیه و انگلستان بود كه از سوی ژنرال نورستاد پیشنهاد شد و به طرح ۷۰/MC موسوم است. اما اوج جنگ سرد اول به سال ۱۹۶۲ یعنی بحران موشكی كوبا بازمی‌گردد كه جهان تا لبه پرتگاه جنگ اتمی پیش رفت. در اكتبر ۱۹۶۲ هواپیماهای یو-۲ آمریكا از استقرار سكوهای پرتاب موشك‌های میان‌برد اتمی شوروی در خاك كوبا خبر دادند.

به دنبال آن كندی این خبر را دریافت داشت كه كشتی‌های روسی حامل موشك و بمب‌افكن‌های الیوشین به سوی كوبا در حركت‌اند. كندی بلافاصله در اخطاری شدید به خروشچف خواستار عقب‌نشینی از مواضع خود در ارسال تسلیحات به كوبا شد.

خروشچف پس از نمایش‌های متعدد دیپلماتیك در ۲۸ اكتبر دستور داد تا كشتی‌های روسی مسیر خود را عوض كنند و موشك‌ها و بمب‌افكن‌های روسی نیز از كوبا عقب‌ كشیده شوند.

با فرو خوابیدن بحران كوبا جنگ سرد اول نیز فروخوابید و دوره‌ای از تشنج‌زدایی بین شرق و غرب شروع شد كه تا سال ۱۹۷۹ تداوم یافت. در این دوره از تشنج‌زدایی كه اوج آن اعلامیه هلسینكی بود شاهد توافقنامه‌های مهم نظامی – استراتژیك میان شوروی و آمریكا هستیم كه مهمترین‌شان موافقت‌نامه‌های سالت یك و سالت دو است.

در ۱۹۶۳ پیمان مسكو بین آمریكا، شوروی و انگلستان به امضا رسید كه اندكی بعد ۹۹ كشور دیگر نیز به آن پیوستند. طبق این پیمان آزمایش‌های اتمی در زمین، دریا و جو ممنوع شد. در سال ۱۹۶۶ لیندون جانسون، رئیس‌جمهور آمریكا به شوروی پیشنهاد كرد مذاكرات مربوط به منع گسترش سلاح‌های اتمی استراتژیك آغاز شود.

شوروی این پیشنهاد را پذیرفت و مذاكرات مربوطه از سال ۱۹۶۹ با پیگیری نیكسون و كسینجر تعقیب شد. نیكسون واقع‌گرا از این مذاكرات به دنبال توازن قوا و ادغام شوروی در نظام غرب بود. نتیجه مذاكرات كه در ۲۶ می ۱۹۷۲ در مسكو به امضای نهایی رسید پیمان سالت یك با گفت‌وگوهای محدودسازی سلاح‌های استراتژیك نام گرفت.

براساس این پیمان سلاح‌های استراتژیك دو طرف به شرح ذیل محدود شد؛ آمریكا ۱۰۵۴ موشك بالستیك بین قاره‌ای، ۷۱۰ موشك بالستیك قابل پرتاب از زیردریایی و ۴۴ فروند زیردریایی. اما شوروی؛ ۱۶۱۸ موشك بالستیك بین قاره‌ای، ۹۵۰ موشك بالستیك قابل پرتاب از زیردریایی و ۴۴ فروند زیردریایی. چنان‌كه به وضوح دیده می‌شود برتری كمی در این معاهده با روس‌ها بود، اما برتری كیفی با آمریكا، چراكه آمریكا در این زمان موشك‌های چندكلاهكه قابل هدایت به نام MIRV در اختیار داشت.

یكی دیگر از معاهدات جانبی سالت یك معاهده محدودسازی موشك‌های ضدموشك بالستیك (ABM) بین برژنف و نیكسون بود كه به هر دو كشور اجازه می‌داد دو پایگاه با حداكثر صد پرتابگر موشك ضدبالستیك داشته باشند.

● جنگ سرد دوم: از سالت دو تا جنگ ستارگان

شوروی از سال ۱۹۷۳ كه موشك‌های چندكلاهكه خود را با موفقیت آزمایش كرد لحظه‌ای از توسعه و تكامل سلاح‌های خود بازنایستاد. ابتدا موشك‌های SS۱۹ و سپس در ۱۹۷۷ موشك‌های SS۲۰ را آزمایش كرد و به برتری بلامنازعه‌ای در اروپا دست یافت. از همین سال نشانه‌‌های بحران در روابط آمریكا و شوروی كاملا آشكار بود و دو كشور سخت مشغول مسابقه تسلیحاتی بودند.

در سال ۱۹۷۸ كه سایروس ونس، وزیر خارجه آمریكا به مسكو رفت سعی كرد روس‌ها را به توقف این مسابقه تسلیحاتی تشویق كند و به آنها قول داد آمریكا از ساخت هواپیماهای فوق مدرن ب-۱ صرف‌نظر خواهد كرد.

از سوی دیگر كارتر به برژنف قول داد چنانچه روس‌ها ساخت هواپیماهای Back-fire را متوقف سازد، آمریكا هم ساخت بمب‌های نوترونی را متوقف خواهد كرد و برژنف به‌طور موقت با كارتر موافقت كرد. این توافق موقت سرانجام منجر به امضای معاهده سالت دو در ژوئن ۱۹۷۹ شد. لازم به ذكر است كه پیش از گفت‌وگوهای كارتر و برژنف زمینه‌های عقد پیمان سالت دو در دیدار برژنف و جرالدفور در نوامبر ۱۹۷۴ و در ولادی وستك فراهم شد.

سالت دو شامل یك پیمان ۱۹ ماده‌ای در مورد سلاح‌های بالستیك و استراتژیك بود كه تا دسامبر ۱۹۸۵ اعتبار داشت. برخی از ناظران معتقدند اهمیت خطر یك جنگ هسته‌ای در صورت درگیری احتمالی، شوروی و آمریكا را به سوی انعقاد پیمان سالت دو رهنمون شد.

بر خلاف پیمان سالت یك كه برتری كمی تسلیحاتی با شوروی بود در سالت دو موشك‌های استراتژیك برای هر دو طرف به‌طور مساوی و در مجموع ۲۲۵۰ فروند تعیین شد كه ۱۳۰۰ فروند آن از موشك‌های چندكلاهكه و بقیه از موشك‌های زمین به زمین باشد.

اما سالت دو به تصویب سنای آمریكا نرسید. كارتر طرفدار حقوق بشر برای اینكه سنا را متقاعد به تصویب سالت دو كند و نشان دهد كه آمریكا چندان هم در مقابل شوروی زانو نزده دستور ساخت موشك‌‌های بسیار مدرن MX را صادر كرد. این اقدام كارتر نه‌تنها باعث تصویب سالت دو در سنا نشد كه شوروی را بسیار خشمگین كرد. روس‌ها در مقابل این حركت هواپیماهای Back-Fire و موشك‌های SS۲۰ خود را توسعه دادند و آمریكا نیز در مقابل طرح استقرار موشك‌های پرشینگ ۲ را در اروپا تصویب كرد.

بدین‌سان جنگ سرد دوم با شتابی بی‌نظیر شروع شد كه اوج آن طرح ابتكار دفاع استراتژیك توسط ریگان بود. با روی كار آمدن ریگان، وی پیشنهاد داد كه شوروی در مقابل عدم استقرار موشك‌های آمریكا در اروپا موشك‌های SS۲۰ را از اروپا برچیند.

اما مذاكرات شكست خورد و آمریكا بلافاصله موشك‌های پرشینگ ۲ با برد ۱۸۰۰ كیلومتر و موشك‌های كروازیر با برد ۲۵۰۰ كیلومتر را در آلمان، بلژیك و هلند مستقر كرد. شوروی نمی‌توانست با موشك‌های SS۲۰ كه پنج هزار كیلومتر برد داشت آمریكا را هدف قرار دهد اما موشك‌های آمریكا در خاك اروپا می‌توانست تمام نقاط خاك شوروی را هدف قرار دهد.

در مارس ۱۹۸۳ ریگان به دانشمندان آمریكایی دستور داد تا مطالعات گسترده‌ای برای مقابله با موشك‌های بالستیك روسی صورت پذیرد. این پیشنهاد كه ابتكار دفاع استراتژیك یا جنگ ستارگان نام گرفت انقلابی در صنعت موشك‌های ضدموشك بود و روس‌ها و حتی اروپایی‌ها را به وحشت انداخت.

هدف این طرح انهدام موشك‌‌های بالستیكی توسط اشعه لیزر بود. این‌گونه بود كه رئالیست‌های مشاور ریگان با برهم زدن توازن قوا جاده صاف‌كن مذاكرات خلع سلاح میان شوروی و آمریكا شدند كه طی چهار دیدار گورباچف و ریگان از ۱۹۸۵ تا ۱۹۸۸ به وقوع پیوست.

عصر جدیدی از تشنج‌زدایی میان شرق و غرب شروع شد كه اضمحلال امپراتوری شوروی نقطه عطف آن به شمار می‌رفت.گورباچف و ریگان چهار بار و به ترتیب در سال‌های ۱۹۸۵، ۱۹۸۶، ۱۹۸۷ و ۱۹۸۸ در شهرهای ژنو، ریكجاویك، واشنگتن و مسكو معاهدات مربوط به خلع سلاح را امضا كردند.

مذاكرات مسكو در ژوئن ۱۹۸۸ منجر به انعقاد قرارداد استارت شد كه دو طرف ۵۰ درصد از موشك‌های اتمی مركزی یعنی موشك‌های استراتژیك دوربرد مستقر در آمریكا و شوروی را به موجب آن منهدم می‌كردند. در نتیجه رئالیست‌های آمریكایی از یك‌سو با مهار شوروی به جنگ سرد پایان دادند و از سویی دیگر با برخوردهای نرم‌‌افزاری موجبات افول شوروی را فراهم آوردند.

آخرین توافقنامه غرب و شرق در مورد خلع سلاح اما پس از اضمحلال شوروی در سال ۱۹۹۴ امضا شد. پیمان خلع‌سلاح اتمی اوكراین موسوم به بیانیه مسكو در ژانویه ۱۹۹۴ به امضای كلینتون، یلتسین و كراوچوك (رئیس‌جمهور اوكراین) رسید.به موجب این پیمان ۱۷۶ فروند موشك قاره‌پیما و ۱۵۰۰ كلاهك اتمی اوكراین برای انهدام به روسیه فرستاده شد.

امیرحسین تیموری

---