آسیب های روان شناختی اینترنت

بی شک, رشد روزافزون اینترنت فواید و اهمیت غیر قابل انکاری دارد, چندان که در دوران حاضر, نقش محوری اینترنت چنان اساسی است که بدون آن امکان برنامه ریزی, توسعه و بهره وری در زمینه هایی چون فرهنگی, اجتماعی, اقتصادی و علمی در جهان آینده امکان پذیر نخواهد بود با وجود این, نباید از پیامدهای ناگوار و مخرب آن به ویژه در زمینه های اجتماعی و فرهنگی غافل ماند

بی شک، رشد روزافزون اینترنت فواید و اهمیت غیر قابل انکاری دارد، چندان که در دوران حاضر، نقش محوری اینترنت چنان اساسی است که بدون آن امکان برنامه ریزی، توسعه و بهره‏وری در زمینه‏هایی چون: فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و علمی در جهان آینده امکان‏پذیر نخواهد بود. با وجود این، نباید از پیامدهای ناگوار و مخرب آن به‏ویژه در زمینه‏های اجتماعی و فرهنگی غافل ماند.

به دیگر سخن، اینترنت با همه خوبی‏ها و فوایدش، از کاستی‏ها و آسیب‏هایی نیز برخوردار است که همگان به ویژه دولت‏مردان، سیاست‏گذاران و اولیا و مربیان و والدین باید بدان واقف باشند. البته سخن گفتن از آسیب‏های اینترنت به معنای نفی این پدیده و نگاه منفی بدان نیست؛ بلکه واقعیت این است که اینترنت دارای کارکردهای مثبت و منفی می باشد که پاره‏ای از کارکردهای مثبت را در مقاله پیشین بیان کردیم و اکنون به بیان برخی از آسیب‏های آن می پردازیم. آسیب شناسی اینترنت، همچنان که از عنوان آن پیداست، عنوانی کلی و وسیع است، چندان که می‏توان آن را از رویکردها و ابعاد مختلف مورد مطالعه و بررسی قرار داد؛ برای مثال، در بُعد فنی آسیب‏هایی نظیر امنیت شبکه‏ای و نرم‏افزاری در برابر ویروس‏ها و نفوذگرها (هکرها)، برنامه‏نویسی‏های گوناگون و گاهی غیر استاندارد، همچنین در ابعاد مختلف دیگری چون ابعاد سیاسی و بررسی مسائلی مانند تاءثیر اینترنت بر مرزهای ملی، دموکراسی و آزادی، در بُعد اقتصادی مباحثی از قبیل: اینترنت و بازارهای الکترونیکی و تاثیر آن در جهانی شدن و اقتصاد جهانی و ابعاد گوناگون دیگر را می‏توان مطرح کرد. اما در این نوشتار فقط به آسیب‏های روان‏شناختی اشاره خواهیم کرد.

● انواع آسیب‏های فردی و روان‏شناختی

امروزه آسیب‏های فردی و روان‏شناختی اینترنت، از سابر خطرات آن بیشتر است. در بعد روان شناختی، اینترنت آسیب‏های جدی متعددی از جمله: هویت نامشخص، اضطراب، افسردگی و انزوا، اعتیاد به اینترنت و به خصوص اعتیاد به گپ‏زنی (چت) را می‏تواند برای کاربران به همراه داشته باشد؛ همچنان که فواید و مزایای متعددی را نیز می‏تواند برای او به ارمغان آورد.

شناخت واقعی و عملی نیازهای نسل جوان امروز، مستلزم بررسی ابعاد مختلف عوامل تاءثیرگذار و اثرپذیری از فنّاوری نوین ارتباطی است. متاسفانه بخش عمده‏ای از مدیران و مسئولان و برنامه‏ریزان و تصمیم‏سازان ما یا نمی‏خواهند و یا نمی‏توانند به شناخت این فنّاوری بپردازند. اینترنت و رایانه نه تنها میزان و سطح اطلاعات نسل جوان را افزایش داده، بلکه بر تمایلات و گرایشات آنان نیز تاءثیر گذاشته است. نسلی که با اینترنت سر و کار دارند همین جوانانی هستند که در نهادهای مختلف مشغول کارند. از این‏رو برچسب منحرف و مانند آن زدن به چنین کاربرانی به هیچ عنوان روا نیست. اما در عین حال باید توجه داشت که این رسانه جهانی حاوی پیام‏ها و پیامدهایی است که می‏تواند شخصیت جوان و نوجوان را به سادگی تحت تاءثیر قرار دهد و به سمت و سویی خطرناک بکشاند. از این رو، جا دارد که با انجام تحقیقاتی وسیع در حوزه روان‏شناسی و جامعه‏شناسی اینترنت، مباحثی که در جوامع پیشرفته مهم و حیاتی قلمداد می‏شوند، جامعه را از آفت‏های واقعی آنها مطلع، و در صورت امکان از برخی از آنها پیش‏گیری کرد.

یکی از مسائل روان‏شناختی در باره اینترنت، هویت ناشناس کاربر است. هویت، واجد سه عنصر است: شخصی، فرهنگی و اجتماعی، که هر یک در تکوین شخصیت فرد نقش مهمی را ایفا می‏کنند. در مقایسه‏ها، هویت شخصی ویژگی بی‏همتای فرد را تشکیل می‏دهد و هویت اجتماعی در پیوند با گروه‏ها و اجتماعات مختلف قرار می گیرد. اینترنت صحنه فرهنگی و اجتماعی است که فرد خود را درموقعیت‏های متنوع نقش‏ها و سبک‏های زندگی قرار می دهد. در این فضای عمومی، مهارت فرهنگی جدیدی لازم است تا با تنظیمات نمادین بتوان بازی کرد. پایگاه شخصی نمونه‏ای مدرن است که چگونه کاربر اینترنت خود را برای مخاطبان جهانی معرفی می‏کند. برای بیان افکار، احساسات، علایق و آراء از متن مناسب، گرافیک، صدا و فیلم استفاده می‏شود. «میلر» اهمیت و پیوندهای پایگاه شخصی را ذکر می‏کند و می‏گوید که: «به من بگو لینک‏هایت چیستند تا بگویم که چه شخصی هستی.»

دکتر محمد عطاران معتقد است که با امکانات و گزینه‏های فراوانی که رسانه‏های عمومی از جمله اینترنت در اختیار جوانان می‏گذارند، آنان دائماً با محرک‏های جدید و انواع مختلف رفتار آشنا می‏شوند. چنین فضایی هویت نامشخص و پیوسته متحولی را می آفریند، خصوصا برای نسلی که در مقایسه با نسل قبل با محرک‏های فراوانی مواجه است. همچنین از طریق رسانه‏های جمعی، افراد خط مفروض میان فضای عمومی و خصوصی را تجدید سازمان می‏کنند و این امکانی است که جوانان فعالانه از آن استفاده می‏کنند.

▪ بحران هویت جوانان

جوان، به خصوص در دوران بلوغ که مرحله شکل‏گیری هویت اوست و همواره به دنبال کشف ارزش‏ها و درونی کردن آنها می‏باشد، با اینترنت و حجم گسترده، حیرت‏انگیز و گوناگون اطلاعات مواجه می‏شود و ناچار که در این دنیای مجازی، هویت خویش را از طریق جستجو پیدا کند و بدین‏سان، ممکن است برخی و شاید تعداد زیادی از نوجوانان راه را در اینترنت گم کنند و دوران هویت‏یابی خویش را بیش از پیش با بحران سپری کنند.

از سوی دیگر، گاهی برخی از ویژگی‏های شخصیتی مانند: سن، تحصیلات، محل سکونت و حتی جنسیت در اینترنت از بین می‏رود؛ به عنوان نمونه، بسیاری از افرادی که در اتاق‏های چت مشغول گفتگو با یکدیگر می‏باشند با مشخصاتی غیر واقعی ظاهر شده و از زبان شخصیتی دروغین که از خود ساخته‏اند و آن را به مخاطب یا مخاطبان خود معرفی کرده‏اند، صحبت می‏کنند و با این حال، چه تاءثیراتی که همین شخصیت‏های ناشناس بر یکدیگر دارند.

▪ سوء استفاده جنسی

یکی دیگر از خطرات جدی اینترنت در دوران کنونی متوجه کودکان و نوجوانان است. از جمله این خطرات سوء استفاده جنسی از طریق اینترنت است. کودکان و نوجوانان به خصوص در جوامع پیشرفته که استفاده از اینترنت در خانه و مدرسه برای آنان میسر است، خاصه از طریق اتاق‏های چت و گپ‏زنی مورد اغفال و سوء استفاده جنسی قرار می‏گیرند. در مواردی کار اغفال کودکان توسط باند و تشکیلات برنامه‏ریزی‏شده انجام می‏شود که یکی از موارد آن در ایالت «کنتاکی» در آمریکا اتفاق افتاد. در آنجا یک بازرس پلیس موفق شد یک شبکه انتشار صور قبیحه کودکان را برچیند.

بنا بر مطالعاتی که در غرب در این زمینه انجام گرفته است، اغلب نوجوانانی که مورد اغفال و سوء استفاده جنسی واقع می‏شوند، زیر ۱۸ سال سن دارند و در بیشتر موارد تصاویر تحریک‏کننده‏ای از طریق چت یا تلفن همراه برایشان ارسال، و سپس از آنها برای حضور فیزیکی در محل خاصی دعوت شده و بدین ترتیب فریب خورده و مورد تجاوز جنسی واقع می‏شوند. این مسئله در حال حاضر، به یکی از معضلات جدی در مغرب زمین مبدل شده است؛ چندان که غالب دانشمندان و سیاست‏گذاران به‏این امر بیش از پیش وقوف و توجه داشتهاند و مقالات، کتاب‏ها و همایش‏های متعددی در ارتباط با آن برگزار کرده‏اند؛ برای مثال، ده سال پس از تصویب کنوانسیون حقوق کودک توسط سازمان ملل در سال ۱۹۸۹م؛ یعنی در سال ۱۹۹۹م گردهمایی جهانی تحت عنوان «کارشناسی برای حمایت کودکان در برابر سوء استفاده جنسی از طریق اینترنت» برگزار گردید که منجر به صدور قطعنامه‏ای شد که در آن آمده است: «هر چه اینترنت بیشتر توسعه پیدا کند، کودکان بیشتر در معرض محتویات خطرناک آن قرار خواهند گرفت. فعالیت‏های مجرمانه مربوط به فحشای کودکان و پورنوگرافی آنان، که از طریق اینترنت مورد سوءاستفاده واقع می‏شوند، اکنون از مسائل حاد به شمار می‏رود. اگر چه سودمندی‏های اینترنت از زیان‏های بالقوه آن بیشتر است، در عین‏حال نباید از شناخت خطرات آن، غفلت کرد. در صورتی که برای مقابله با این خطرات، اقدامی صورت نگیرد، تهدیدهای سنگین آن بر کودکان باقی خواهد ماند و سبب بازداری از کاربرد صحیح اینترنت در آینده خواهند شد». نکته بسیار مهم آن است که چون اینترنت «جهانی» است، قواعد ناظر به آن نیز باید «بین‏المللی» باشد و مبارزه با مفاسد اینترنت از جمله ترویج فحشای کودکان، همتی جهانی طلب می‏کند و نیازمند یک رویکرد استراتژیک جهانی و منحصر به فرد و مستلزم ضمانت اجرایی بین‏المللی است.

حتی برای جستجوی مطمئن و متناسب با نوجوانان، موتورهای جستجوی تخصصی مطمئن و فیلترداری تاءسیس شده‏اند که نمونه‏های زیر از آن جمله‏اند:

۶۵۲۹۶;) http://www.ajkids.com/

۶۵۲۹۷;) ۲ http://www.yahooligans.com/

۶۵۲۹۸;) ۳ http://sunsite.berkeley.edu/KidsClick

۶۵۲۹۹;) ۴ http://cybersleuth-kids.com/

بنابراین، ضروری است که پیش از شیوع چنین خطرات اینترنتی در بین نوجوانان جامعه ما، تدابیر امنیتی مناسبی اندیشیده شود و مفاهیم مبتنی بر فنّاوری ارتباطی روز و خطرات احتمالی و نحوه استفاده صحیح از آن توسط رسانه‏های جمعی، برای نوجوانان کشور، به عنوان یک نیاز ضروری و فوری قلمداد شده، آموزش داده شود. واقعیت این است که جامعه کاربران میلیونی اینترنت کشور در ۱۰ سال آینده، امروز تعلیم می بینند. هر اندازه این تعلیم، بر اساس درک بیشتر و توجه به قابلیت‏های کودکان استوار شده باشد، خطر آسیب‏پذیری نوجوانان و جوانان کشور از فعالیت‏های مبتذل فرهنگی غرب از طریق فنّاوری روز، کاهش می‏یابد و راه حضور صحیح و روشمند نوجوانان ایرانی در اینترنت هموارتر می‏گردد.

● اعتیاد به اینترنت

اعتیاد به اینترنت یا استفاده بیش از حد از دیگر آسیب‏های فردی، و تا حدودی اجتماعی اینترنت است که گاهی از این بیماری تحت عنوان اعتیاد مجازی و مشهوتر از آن با عنوان «اختلال به اعتیاد اینترنت» نام برده می شود. اختلال اعتیاد به اینترنت یک پدیده بین رشته‏ای است و علوم مختلف پزشکی، رایانه‏ای، جامعه‏شناسی، حقوق، اخلاق و روان شناسی هر یک از زوایای مختلف این پدیده را مورد بررسی قرار داده‏اند و در هر یک از این علوم مختلف نظریه‏هایی برای این اختلال مطرح شده است. اما به رغم تحقیقات زیاد برای شناختن عوامل اصلی اعتیاد به اینترنت، ابهامات بسیاری در بین دانشمندان این حوزه وجود دارد.

ممکن است تا به حال چندین بار از طریق رسانه‏های جمعی به ویژه تلویزیون، باخبر شده باشید که در آمریکا و برخی از جوامع پیشرفته، تعداد معتادان به اینترنت از اعتیاد به مواد مخدر، الکل و سایر چیزها بیشتر است. بنا بر یک گزارش، برخی از آمریکایی‏ها تا جایی اعتیاد پیدا کرده‏اند که روزانه بیش از ۱۸ ساعت از وقت خود را صرف اینترنت می‏کنند، که این امر منجر به قبض‏های تلفن سرسام‏آور و عدم‏توجه به خانواده می‏شود. از این رو، اینترنت زندگی بسیاری از مردم را مختل کرده است. این بیماری در آمریکا به قدری فاجعه‏بار است که کلیساها، پیشوایان مذهبی با فریادهای کمک خواهی زن و شوهر، یا یکی از آنها، برای رهایی از این نوع اعتیاد مواجه هستند و مؤسسه‏های مشاوره‏ای مسیحی در حال تدوین مشاوره‏های اعتیاد به اینترنت می‏باشند. تشخیص اعتیاد به اینترنت از مواردی است که بحث‏های زیادی درباره آن صورت گرفته است. سرپرست مرکز درمانی اعتیاد به الکل و مواد مخدر در دانشگاه استنفورد در این مورد می گوید: «اگر فردی متوجه شد که قادر نیست یک روز را بدون استفاده از اینترنت سپری کند، شکی نیست که این فرد به استفاده از اینترنت معتاد شده است». البته حق این است که زمان به تنهایی نمی‏تواند معیار کامل و دقیقی برای تشخیص اعتیاد به اینترنت باشد؛ بلکه در کنار آن باید شاخص‏های دیگری نظیر این که شخص استفاده کننده چه کسی است، در نظر گرفته شود، باید توجه شود. که آیا کاربر دانشجو و استاد دانشگاه است که هر روز برای تهیه برخی مطالب و آمارها به اینترنت مراجعه می‏کند؟ آیا تاجری است که هر روز چندین ساعت وقت خویش را صرف تجارت الکترونیکی می‏کند؟ یا اینکه فردی است که عادت کرده است تا بخشی از وقت خویش را برای چت و گپ‏زنی و ایجاد روابط اینترنتی سپری کند؟ بی شک، در مورد اوّل و دوم به سختی می توان برچسب معتاد اینترنتی را برای کاربران آن حرفه روا دانست. نکته قابل توجه اینکه بسیاری از مطالعات و تحقیقات انجام گرفته در این مورد، مطالعات موردی است که تعمیم نتایج آن به همه شرایط و همه جوامع چندان آسان نیست. به همین جهت، معیار و نشانه‏های گوناگونی در این باب مطرح شده است. از جلمه نشانه‏های دیگر اعتیاد به اینترنت، موارد زیر را می‏توان یادآور شد، هرچند که این نشانه‏ها به تنهایی نمی‏توانند معیار مستقل و کاملی برای اعتیاد مجازی به شمار آیند:

کم بیرون رفتن از خانه، صرف زمان بسیار کوتاه برای وعده‏های غذایی، شکایت دیگران از صرف زمان طولانی در اینترنت، بررسی و سر زدن به صندوق الکترونیکی چندین مرتبه در روز، رفتن به سراغ اینترنت در مواقع تنهایی و خلوت و زمانی که کسی در خانه نیست.

علت و ریشه اعتیاد به اینترنت از مباحثی داغی است که نظریه‏پردازان مختلفی را به خود مشغول کرده است و نظرات مختلفی دراین باره وجود دارد. دکتر «جان گروهول» که گفته می‏شود توسط وی تحقیقات وسیعی در این زمینه انجام گرفته است، معتقد است چیزی که باعث اعتیادآور شدن اینترنت گردیده، اجتماعی شدن است. به عقیده گروهول جنبه‏هایی از اینترنت که کاربران بیشترین وقت خود را در آنها سپری می‏کنند، با تعامل اجتماعی مرتبط است؛ به عنوان مثال، کاربران با انسان‏های همانند و دلخواه خود از طریق پست الکترونیکی، گروه‏های مباحثه یا خبری، چت، بازی آن‏لاین و مانند آن وارد تعامل اجتماعی می شوند.

البته انسان‏ها و مخصوصا جوانان ساعت ها وقت خویش را برای کتاب خواندن، تماشای تلویزیون و مکالمه تلفنی می‏کنند، و حتی گاهی از خانواده و دوستان و محیط خویش غافل می شوند، ولی آیا می توان گفت که آنها معتاد تلفن و تلویزیون هستند؟ البته نه. سرّ اختلاف اینترنت با دیگر رسانه‏ها و خصیصه اعتیادزای آن در این است که جوان هنگام کار با اینترنت به دنبال هویت‏یابی و تعامل اجتماعی است و این فرایند اجتماعی شدن است که آن را اعتیادآور می سازد.

دکتر کیمبرلی اس. یانگ یکی دیگر از متخصصان و محققان مسائل اینترنت، ریشه فریبندگی و اعتیادآور بودن اینترنت را در مدلی تحت عنوان ACE به سه عامل پیوند می‏دهد. این سه عامل عبارتند از:

۱) گمنامی:

آیا تا به حال اصطلاح «شما به اندازه رازهایتان نگران هستید» را شنیده‏اید؟ مسئله اعتیاد به اینترنت نیز چنین است. نه از روی قبض‏های تلفن می شود فهمید و نه کسی از کلیسا شما را در حال خروج از کتاب‏فروشی مخصوص بزرگسالان خواهد دید. فقط کاربر و گیرنده پیام از این موضوع آگاهی دارند. کسی نمی‏تواند بفهمد شخصی که به اینترنت متصل است، مشغول چه کاری است.

۲) راحتی و آسودگی:

شما درخانه خود می‏توانید با نوک انگشتانتان با دنیا ارتباط داشته باشید. با چند ضربه انگشت می‏توانید داستان‏های عاشقانه، رابطه جنسی اینترنتی، بازی‏ها و کتاب‏های بزرگسالان و دیگر چیزها را به داخل خانه خود بیاورید.

۳) گریز:

دکتر یانگ می‏نویسد: «اگر افراد در زندگی روزمره روز بدی داشته باشند، می‏توانند با مراجعه به اینترنت به تسکین و آسودگی برسند. بعضی از افراد معتاد، اینترنت را به عنوان یک مسکن و بعضی دیگر به عنوان آزاد شدن یکباره هورمون آدرنالین می‏دانند. بالاتر از این شما در اینترنت می‏توانید هر چیزی یا شخصی باشید. شما می‏توانید وزنتان را کمتر بگویید، اگر چه سنگین وزن باشید. خود را مجرد معرفی کنید، اگر چه متاهل باشید. و شما می‏توانید یک زندگی تخیلی و خیالی داشته باشید. از این جهت، اینترنت می‏تواند باعث گمراهی افراد شود.» پیامدهای اعتیاد به اینترنت و حتی کار زیاد با اینترنت که در حد اعتیاد نباشد، نتایج و پیامدهای زیان‏بخشی برای فرد و جامعه در پی داشته و آسیب های شدید جسمانی، مالی، خانوادگی، اجتماعی و روانی را به همراه دارد. یکی از پیامدهای فردی و اجتماعی اعتیاد و کار زیاد با اینترنت، انزوا و کناره‏گیری اجتماعی است.

پوت‏نام (۱۹۹۱م) معتقد است که در طی ۳۵ سال گذشته کاهش چشمگیری در ارتباطات اجتماعی افراد در آمریکا رخ داده است. مردم کمتر به راءی‏گیری و کلیسا می روند، به ندرت موضوعات سیاسی را با همسایه‏ها در میان گذاشته یا عضویت گروههای دواطلبانه را قبول می‏کنند، مهمانی شام کمتری دارند و کمتر به منظورهای اجتماعی دور هم جمع می‏شوند. این موضوع پیامدهای عمده‏ای برای جامعه و فرد دارد؛ زیرا وقتی مردم از نظر اجتماعی درگیر باشند، سالم‏تر و خوشبخت‏تر زندگی می‏کنند.

از دیگر پیامدهای اعتیاد اینترنتی مشکلات خانوادگی و تاءثیر آن بر روی روابط زناشویی، والدین و فرزندان است. امروزه اصطلاح «بیوه اینترنتی» برای همسر معتاد به اینترنت اطلاق می شود. آمار نشان می‏دهد که اعتیاد به اینترنت ممکن است به فروپاشی خانواده و طلاق منجر شود. شاید باور کردن اینکه شخصی همسر خود را فقط به علت ارتباط با فرد دیگر در اینترنت ترک می‏کند، برای کسانی که به اینترنت اعتیاد پیدا نکرده‏اند، وحشتناک به نظر برسد؛ ولی این مسئله هر روز در دنیای اینترنت اتفاق می‏افتد.

دکتر یانگ معتقد است که اگر چه زمانْ تنها عامل تعیین کننده در تعریف اعتیاد به اینترنت نیست، ولی عموما معتادان بین ۴۰ تا ۸۰ درصد از وقت خود را با جلساتی که ممکن است هر کدام حتی تا ۲۰ ساعت طول بکشد، صرف می‏کنند و این کار باعث می شود اختلالاتی در میزان و زمان خواب کاربر به وجود آید. در موارد شدید حتی قرص‏های کافئین برای تسهیل زمان طولانی‏تری در اینترنت بودن مصرف می‏شود. این اختلال، خستگی بیش از اندازه در بدن ایجاد می‏کند که کارکرد درسی و شغلی را تحث تاءثیر قرار می دهد و ممکن است نظام ایمنی بدن را ضعیف کند و فرد آسیب‏پذیری بیشتری به بیماری‏ها پیدا کند. افزون بر این، به علت عدم ورزش و حرکات مناسب، مشکلات عصب‏های مچ و درد پشت، چشم‏درد و مانند آن به وجود می آید.

کاظم رضوانی

منبع: مجله الکترونیکی ویستا