ویژگی های باستان شناسی و تاریخی مجسمه هرکول در بیستون

یکره هرکول بر صخره ای از کوه بیستون که پیش نشستگی پیدا کرده, ساخته شده است این صخره یک سازند آهکی دوران سوم زمین شناسی است نقش هرکول بین دو شکاف زمین شناسی Joint که سه متر با هم فاصله دارند, ساخته شده است

از هرکول، مشهورترین قهرمان اسطوره ای یونان که اسطوره آن تا روزگار امروز تداوم یافته، پیکره های متعددی در شهرهای گوناگون یونانی نشین بر جای مانده است. اما شاید جالب باشد وقتی بدانیم از این شخصیت اسطوره ای یونان، پیکره ای نیز در ایران و در بیستون به یادگار مانده است. با توجه به این که ایرانیان عادت به پیکره تراشی نداشتند، چگونه است که پیکره ای، آن هم از یک پهلوان اساطیری یونان در ایران ساخته شده و درست در جایی نصب شده است که بزرگ ترین سنگ نوشته دوران باستان ایران یعنی سنگ نوشته داریوش وجود دارد.

«توصیف باستان شناسانه پیکره هرکول» عنوان رساله فرزان احمدنژاد، کارشناس ارشد باستان شناسی است که در این پژوهش از راهنمایی های دکتر مسعود آذرنوش، باستان شناس و رییس پژوهشکده باستان شناسی میراث فرهنگی، و دکتر ژاله آموزگار، اسطوره شناس و استاد دانشگاه تهران بهره برده است.

برای آشنایی بیشتر با این یادگار یونانی گفت و گویی با فرزان احمدنژاد در خصوص پژوهش وی انجام داده ایم که قسمت اول آن را در زیر می خوانید.

● آن چه در وهله اول جلب توجه می کند، وجود پیکره هرکول یونانی در ایران است. ممکن است در این مورد توضیح بدهید.

▪ در این خصوص، بهتر است ابتدا حوادث تاریخی پیش از ساخت پیکره هرکول را مرور کنیم. پس از جهانگشایی های اسکندر کبیر، فرهنگ هلنی به سرعت در سرزمین های فتح شده، رواج و گسترش پیدا کرد. البته تاثیرات متقابل فرهنگی بین جهان غرب به رهبری یونان و یونانی مآب ها و سارد، و جهان شرق به رهبری مادها و سپس هخامنشیان از مدت ها پیش آغاز شده بود. برای مثال رابطه خاصی بین دولت لیدی و دولت ماد برقرار بود و حتی آخرین پادشاه ماد، اژی دهاک با دختر پادشاه سارد ازدواج کرد. کورش هم پایتخت لیدی، سارد، را فتح کرد. همچنین در خزانه تخت جمشید مجسمه های ساخت خود یونان موجود بود که از سوی کلونی نشین های یونانی آسیای صغیر که زیر نظر و جزو ساتراپی های هخامنشیان بودند، به عنوان هدیه به دربار هخامنشی فرستاده شده بود. اما پس از فتوحات اسکندر، نقش مایه های یونانی در ایران خیلی زیاد می شود، برای مثال نقش مئاندر که نقش کنگره کنگره ای است. این نقش از اسم رودخانه مئاندر در ترکیه گرفته شده است. این رودخانه پیچ و خم های بسیار زیادی دارد و شباهت میان شکل رودخانه با نقش فوق سبب نام گذاری این نقش با نام رودخانه شده است.

در هر صورت، این نقش یک ابداع صد در صد یونانی است اما آن را در دوره های اشکانی و ساسانی بسیار می بینیم. دیگر ایزد بانوی نیکه (Nike) یا ایزد بانوی پیروزی است. این هم در هنر ایران بسیار زیاد به چشم می خورد. درخت مو یا انگور به تاثیر از اسطوره دیونیزوس وارد هنر ایران می شود و حتی در دوران اسلامی هم ادامه پیدا می کند. یکی دیگر از نقش ها، نقش هرکول است که در خیلی از جاهای ایران پیدا می شود و مفصل به آن خواهیم پرداخت. و از همه مهم تر خط یونانی است. الفبای یونانی الفبای راحتی است، راحت نوشته می شود و کتیبه های اولین پادشاهان اشکانی، مثل مهرداد اول و گودرز در بیستون، به خطر یونانی است. همچنین روی سکه های اشکانی، خط یونانی و عبارت «فیلوهلن» یعنی دوستدار یونان را می بینیم. البته نه این که شاهان اشکانی واقعا یونان را دوست داشته باشند، این بیشتر به این جهت بود که یونانیانی در ایران زندگی می کردند و به خاطر جلب نظر آنان و نیز برقراری صلح با آنان، از این عبارت استفاده می کردند. خط یونانی حتی در زمان اردشیر و شاپور ساسانی نیز رواج دارد و در کنار خطوط پهلوانیگ (پارتی) و پارسیگ (که در تداول پهلوی گفته می شود) استفاده می شده است. در حالی که این پادشاهان خودشان از اسکندر به عنوان «الکساندر گجستک ارومیک» یعنی اسکندر ملعون روی نام برده اند.

البته این توضیحات بدان معنا نیست که تاثیر یونانی ها بیشتر از تاثیر ما بر آنها بوده است. به هیچ وجه این طور نیست. تاثیر آنها ملموس تر است. ما نقش مایه خیلی کمی را توانسته ایم به هنر آنها بدهیم. در مقابل، از لحاظ تفکر، اندیشه و سیاست یونانیان را تحت تاثیر قرار دادیم. برای مثال سیستم ساتراپی سیستمی بوده که هر ساتراپی برای خودش مختار بوده است.

● می توانست سکه ضرب کند، از نظر سیاست و مالیات و باج و خراج همه آزاد بوده است ولی باید تابع حکومت مرکزی می بود. ما امروزه همین شکل را به صورت ایالتی و فدرالی در ایالات متحده و آلمان می توانیم ببینیم. یا مجلس سنایی که در حال حاضر در خیلی از کشورها هست، ابداع آن در دوره اشکانی بوده است. یا میترا در زمان اشکانی و ساسانی به یک خدای درجه یک تبدیل می شود. پس اصلا چنین نیست که تاثیر یونانیان بر ما بیشتر بوده است. آنها در چیزهایی که ملموس تر است و بیشتر به چشم می خورد، بیشتر تاثیرگذار بوده اند. پیکره هرکول دقیقا در کجا واقع شده است؟

▪ پیکره هرکول در بیستون قرار گرفته است. در شمال آن بقایای دژ مادی و شیب پارتی است. در جنوب آن سراب یا چشمه بیستون است. در شرق، دشت چمچمال و در غرب یادمان های داریوش و نقش برجسته های اشکانی قرار دارند.

● این پیکره چه ویژگی هایی از نظر باستان شناسی دارد؟

▪ پیکره هرکول بر صخره ای از کوه بیستون که پیش نشستگی پیدا کرده، ساخته شده است. این صخره یک سازند آهکی دوران سوم زمین شناسی است. نقش هرکول بین دو شکاف زمین شناسی (Joint) که سه متر با هم فاصله دارند، ساخته شده است. علت هم آن بوده که کمتر صدمه ببیند. چون اگر قرار بود که پیکره را روی همان شکاف ها بسازند صدمات جبران ناپذیری می دید و ممکن بود به طور کامل متلاشی شود. حجار کاملا آگاهانه این کار انجام داده اند، ضمن این که به سراب هم خیلی نزدیک است پس بیشتر به چشم می خورده است.

فرزان احمد نژاد

گفت و گو: آرزو رسولی

---